Հռոմի պապը և հայկական քրիստոնեության առաքելությունը

ՍԱՌՈւՅՑԸ ՇԱՐԺՎԵՑ

Հռոմի պապ Ֆրանցիսկոսը Տերունական աղոթքի տողերից մեկը՝ «Եվ մի՛ տանիր զմեզ ի փորձություն»-ը երեկ փոխարինեց «մի՛ թող, որ տրվենք փորձությանը» բառերով։
 - Սատանան է, որ մեզ փորձության է տանում, դա նրա՛ գործն է, իսկ փորձությանը տրվողը ես եմ, Աստված չէ, որ ինձ մղում է դրան,- ասել է Ֆրանցիսկոս պապը։
Սա ամբողջ քրիստոնեական աշխարհի համար աննախադեպ և տեկտոնական փոփոխությունների սկիզբ դնող մի արար էր, որի նշանակությունը անհնար է գերագնահատել: Պոստ-պոստմոդեռնի շրջափուլը թևակոխած ժամանակակից աշխարհի հումանիստական արժեհամակարգի գնալով ավելի լայն տարածմանն ընդառաջ՝ Հայ առաքելական եկեղեցին՝ աշխարհի մյուս հիմնական եկեղեցիների պես, իմ կարծիքով, ևս կանգնած է խորքային գաղափարական-դավանաբանական բարեփոխումների նախաշեմին:
 
Հին Կտակարանում ամփոփված հրեա ժողովրդի` սեփական հին աստվածության մասին ընկալումների համակարգը միահյուսված է տարածաշրջանի հնագույն ժողովուրդների առասպելաբանության հետ՝ հանդիսանալով անառարկելի պատմա-մշակութային արժեք: Այդուհանդերձ, այն դադարել է լինել մարդկային արժանապատիվ և ոգեղեն կենսակերպի ընդունելի հիմք անգամ հրեական, այդ թվում՝ իսրայելյան առավել առաջադեմ շրջանակների համար՝ դառնալով վերջիններիս ջախջախիչ քննադատության թիրախ:
 
Մինչդեռ ՀԱԵ-ն, փոխանակ 1700 տարվա մեջ առաջին անգամ արմատական բարեփոխումների վերաբերյալ բաց քննարկում ծավալի, որոնք քրիստոնեության հայկական ընկալումները կբերեին ժամանակակից մարդու պահանջմունքներին համապատասխանության մեջ՝ ոչ միայն, փաստացի, շարունակում է կառչած մնալ Հին ՈՒխտին, որի վերանայմանն էր ուղղված Քրիստոսի ամբողջ գործունեությունը, այլեւ փորձում է յուրովի մեկնաբանելով Աստվածաշունչը՝ հիմնավորել հիմա էլ հայ ժողովրդի իբր աստվածընտրյալության գաղափարը: Գեղջուկների ականջը շոյող այս նոր, ըստ էության, ռասիստական գաղափարը, կապ չունենալով ո՛չ ոգեղենության, ո՛չ մարդասիրության և ո՛չ էլ ընդհանրապես՝ քրիստոնեության հետ, ոչ թե խթանում է հայ մշակույթի եւ սոցիումի զարգացումը, այլ ընդհակառակը՝ նոր զենք է տալիս տեղի այլատյացների ձեռքը՝ ամբողջ ազգի վզին մի նոր ամբողջատիրական գաղափարախոսություն փաթաթելու՝ իր սին, սակայն վնասակար և վտանգավոր փորձերում: Հայկական աստվածընտրյալության գաղափարը ընդամենը գալիս է համալրելու աշխարհի մյուս պատմական անախրոնիզմների շարքը, ինչպիսիք են «աստվածընտրյալ հրեա ժողովուրդ», «Գերմանիան ամեն բանից վեր» (Deutschland - über alles), «Ամերիկան՝ առաջինը» (Amerika – the first), «Մեծն ռուսական հոգի» եւ այլն:
 
Սեփական արժանիքների պակասությունը բացառիկ ազգին պատկանելությամբ լրացնելու մարմաջով տառապող թերարժեք մարդկային տեսակի պակասություն որևէ տեղ, ցավոք, չի եղել և չկա: Եվ այս տեսակի այլամերժ ախորժակների խրախուսումը, ինչպես ցույց է տալիս պատմությունը, փակուղի է տանում ցանկացած ազգի: Սեփական պատմությամբ, «փառահեղ անցյալով» հպարտության հիմքը ընդամենը քարզչությունն է, սեփական պատմության ամոթալի կողմերի մասին տեղեկանալու, դրանք ընդունելու և ընկալելու դժկամությունը, կամ դրանց պատճառները բացառապես թշնամիների գործունեության մեջ փնտրելն ու «գտնելը»՝ դրանց միջոցով սեփական արատները ճանաչելու և դրանք հաղթահարելուն ուղղված դժվարին, բայց անհրաժեշտ ջանքերը գործադրելու փոխարեն: 
 
Այս մեթոդաբանությունն իսկ խոչընդոտում է ազնիվ և լիարժեք ինքնաճանաչողությունը՝ նախ ազգային, ապա նաև անհատական, առանց որի իրական ոգեղեն զարգացման հասնել անհնար է: Այս մեթոդաբանությամբ կարելի է դառնալ փայլուն բիզնեսմեն, սպորտսմեն, անգամ երաժիշտ և գիտնական (այն էլ՝ ոչ բոլոր դիսցիպլիններով). բայց արդյո՞ք այս ամենը չունեին Հին Հռոմը, Բյուզանդիան, ֆաշիստական Գերմանիան, Ռուսական ապա Խորհրդային կայսրությունները: Արդյո՞ք անհատի կյանքի նպատակը գլոբալ արտաքին մրցակցության մեջ մտնելն ու դրանում հաղթելն է՝ այլոց հանդեպ գերակայության հասնելը, նյութական ոլորտում «ամենա-ամենա» դառնալը: Փառքի, շքեղ կյանքի, նյութական մեծ հարստության հասած ո՞ր մի անհատն է դարձել երջանիկ:
 
Ընդամենը սեփական փառասիրությունը, ընչաքաղցությունը, մարմնական մանր ու ցածր հաճույքների մարմաջը բավարարելով՝ նման մարդիկ ի վերջո դեմ են առնում դատարկության և դեռ լավ է, երբ գիտակցում են դա և սկսում են փոխվել եւ գիտակցել իրականում կարևոր արժեքները: Պատահական չէ, որ ամենամեծ բարեգործները ամենամեծ հարստության հասածներն են լինում: 
 
Սա էկզիստենցիալ հարցադրում է, որի պատասխանը արդեն մի անգամ տրվել է 1986 տարի առաջ: Խաչվածը իր չարչարանքների գնով փորձեց ետ պահել մարդկությունը այս սին եւ վտանգավոր ուղուց: Անկախ այն բանից, թե նրան ով որպես ինչ է ընդունում՝ Աստծո որդի Աստված, մարգարե, թե սովորական մահկանացու, իրական պերսոնաժ, թե լեգենդ: Մարմնի, հոգու և ոգու ներդաշնակությունը, դրանց զարգացումն ու ինքնակատարելագործումը, նյութական պահանջների չափավորությունը, սեփական ես-ի, սեփական ինքնության հետ ներքին խաղաղությունը, մարդկանց հանդեպ սերը եւ հարգանքը. ահա այն բաները, որոնք էլ կարող են մարդուն պարգևել իրական երջանկություն: Պատահական չէ, որ մեր (այո, մեր բոլորի, այլ ոչ թե միայն հին հրեաների) կողմից չարչարվածը և մինչ օրս ամեն օր չարչարանքների ենթարկվողը ասում էր, որ Աստված սեր է:   
 
«Ինչպես կառուցենք Նոր Հայաստանը»՝ 2018թ. նոյեմբերի 6-ին իմ առաջարկած հայեցակարգում (դրա փորձի մեջ) անդրադարձ էի կատարել «հայկական» քրիստոնեության  արմատներին: Մեջբերեմ այդ հայեցակարգի համապատասխան հատվածն ամբողջությամբ, որպեսզի հասկանալի լինի այն, ինչը պետք է առաջարկեմ դրա հիման վրա: 
 
«Եգիպտական» (նոր թագավորության շրջանի, երբ տիեզերական Խոյի երկհազարամյակը եկավ փոխարինելու Ցլի երկհազարամյանկին) և տարածաշրջանի հնագույն արեգակնային մյուս հավատալիքները հզորագույն քաղաքակրթական ազդեցությունը թողեցին ամբողջ հին աշխարհի վրա և մեռնող-հարություն առնող լույսի ու ճշմարտության աստծո (ծագող, մայր մտնող՝ «մեռնող», ապա վերստին «հառնող» արևի) կերպարը ի վերջո մարմնավորվեց Քրիստոսի մեջ: Նյութապաշտության քայլարշավը տարածաշրջանում մասամբ կանգնեցվեց քրիստոնեության առաջացմամբ և տարածմամբ: Քրիստոսի՝ Նոր Կտակարանում շարադրված ուսմունքը գաղափարական-հոգևոր ասպարեզում հիմնականում հաղթահարեց ասորա-բաբելոնյանի տեղային տարատեսակը հանդիսացող հինկտակարանյան/տանախյան՝ ըստ էության լուսնապաշտական արժեհամակարգը (Մովսեսը որքան էլ պայքարեց ոսկե ցլի պաշտամունքի դեմ, սակայն մովսեսականությունն ինքը շատ հեռու չգնաց նույն այդ նյութապաշտ արժեհամակարգից), սակայն, ասես մի չար հեգնանքով (այլ կերպ չարտահայտվեմ քանի դեռ միտման առկայություն մասին ինձ, համենայնդեպս, հայտնի չէ), Քրիստոսից շատ անց, քրիստոնեության հայրերը ոչ միայն ներառեցին Հին Կտակարանը որպես նոր կրոնի երկու հիմնասյուներից մեկը, այլ անգամ Նոր Կտակարանը կառուցեցին ոչ միայն ավետարաններում շարադրված Քրիստոսի ուսմունքի վրա, այլև արհեստականորեն դրանում ներառեցին մի շարք մարդատյաց/լուսնապաշտական դրույթներ Տանախից: 
 
Այսպիսով, քրիստոնեությունը որքան էլ որ մեծ քայլ առաջ էր նյութապաշտական արժեհամակարգից եւ մեծ իմաստով վերջինի հաղթահարում, սակայն իր «շալակը վերցրած» Նոր աշխարհ մտցրեց նույն այդ մերժված եւ հաղթահարված հակադիր համակարգի մնացուկները՝ այդպիսով նոր սերունդներին տալով ոչ-լիարժեք և ոչ-միարժեք ուղերձներ, հնարավորություն տալով հետագա կեղծ մեկնաբանությունների, նենգափոխումների և արժեհամակարգային այլասերումների: Արդյունքում անգամ քրիստոնեական ասկետիզմը չդարձավ ավելին, քան միհրական/ապոլոնեսյան ոգեպաշտության կռտված, թերարժեք մնացուկ, որտեղ մարդու ինքնության կարեւորագույն բաղադրիչը՝ սեռականությունն ու գեղեցիկի ընկալումն ընդհանրապես, ոչ թե ենթարկվում է մշակութային քննության եւ կանոնակարգման՝ դառնալու համար անհատի մոտ ոգեղենությունն ու վեհանձնությունը աճեցնող կարեւորագույն շարժիչ ուժերից մեկը, այլ դեմոնացվում է և փակվում «խորը զնդանում»: Իսկ ոգեղենության նման թույլ, ոչ-ամբողջական որակով արդյո՞ք քրիստոնեությունը ի զորու էր հաղթահարել հետ-հելլենիստական աշխարհը համակած նյութապաշտության դիոնիսական վակխանալիան: Պատահական չէր, որ այդ ասկետականության գագաթնակետը հանդիսացած ճիզվիտական միաբանությունները համակված էին այդ «խորը զնդանից» արատների տեսքով դուրս ժայթքող արդեն այլայլված և անճոռնի սեռականության դրսևորումներով, մարդատյացությամբ ու հակասեմականությամբ, իսկ ասպետական միաբանություններն ի վերջո այլասերվեցին նյութական հարստության կենտրոնացման և պճնանքի ծաղկման կենտրոնների: Ընդհանուր առմամբ, քրիստոնեությունն ինքը կարիք ունի բարեփոխման և հումանիզացիայի, ինչն այսօր դանդաղորեն, սակայն հաստատակամորեն տեղի է ունենում աշխարհում (սակայն, ցավոք, ոչ Հայաստանում)՝ նոր դարաշրջանի իրողություններին համահունչ: Սակայն անգամ բարեփախված քրիստոնեությունը չի լինի մարդկանց միջի ոգեղենությունը զարգացնող, հզորացնող միակ ուսմունքը: 
 
Իհարկե, Հին Կտակարանը, հնագույն փոխներգործությունների արդյունքում,  ներառել էր և քրիստոնեությանը փոխանցեց նաև այնպիսի կարևորագույն ոգեղեն արժեքներ, ինչպիսիք են Աստծուց մարդու կամքի անկախության գաղափարը, նյութեղեն մարմնի հանդեպ ոգու գերակայության գաղափարները, հոգու անմահության, դրանից էլ՝ մարդու հարության հնարավորությունը, որոնք, ըստ էության, ոչ այլ ինչ էին, քան մարդու իրավական և սուբստանցիոնալ հավասարեցում Բացարձակին: Բայց մարդու հավասարեցումը բացարձակին իր գագաթնակետին հասավ հենց Քրիստոսի մեջ աստծո մարդացմամբ, կամ ավելի ճիշտ՝ մարդու աստվածացմամբ: Մի բան, ի դեպ, որը, ի հեճուկս որոշ թյուրընկալումների, ընդունում է նաև Հայ առաքելական եկեղեցին՝ ժխտելով Քրիստոսի միաբնակության կոնցեպտը: Մի բան, որն անհնար էր պատկերացնել հինկտակարանյան կրոնի շրջանակներում, ինչն էլ դնում է քրիստոնեությունը լիակատար գաղափարաբանական հակադրության մեջ իրեն նախորդող մովսեսականության հետ, միևնույն ժամանակ մոտենալով որոշ հեթանոսական (օրինակ՝ հելլենիստական) հավատալիքներին, ուր կիսաստվածները/մարդ-աստվածները սովորական բան էին: 
 
Այսպիսով, «Սասնա Ծռեր» էպոսի միջոցով մեզ հասած արժեհամակարգի խորքային և համակողմանի ուսումնասիրությունը, թերևս, հնարավորություն կտա մեզ բացահայտելու ոչ միայն մեր ազգային, այլև տարածաշրջանի ժողովուրդների մեծ մասի ինքնության գաղտնիքները և թաքնված ներուժը, որը մի երանելի օր նաև միասնական, խաղաղ և ներդաշնակ տարածաշրջանի կոնցեպտի համար լավագույն հիմքը կարող է դառնալ: Նույն նպատակով մենք պետք է լրջորեն ուսումնասիրենք մահմեդականությունը, ինչը մեզ կհասունացնի այդ կրոնը ևս բարեփոխելու ուղիները գտնելու համար և տարածաշրջանային միասնական լույսապաշտ/արեգակնային արժեհամակարգի արմատավորմանը՝ թեկուզև տարբեր կրոնների հանդերձանքով: Իսկ մինչ այդ մենք կարիք ունենք ինքներս մեզ ավելի լավ ճանաչելու, մեր նոր սերունդների մեջ ոգեղեն հավերժ արժեքները սերմանելու՝ հարգանքը մարդու և բնության հանդեպ, ազնվությունը, քաջությունը, վեհանձնությունը, պատասխանատվությունը, գեղեցիկի զգացողության իմաստավորումը, և բարձրագույն արժեքների ընկալումն ու հանուն դրանց ինքնազոհողության պատրաստակամությունը:» 
 
Քրիստոսը՝ հայ ազգային աստվա՞ծ
 
Հին հրեաները խաչեցին Քրիստոսին հենց այն բանի համար, որ իրենց համար նա ինքնակոչ, իսկ իրականում անկոչ Մեսիա էր: Անկոչ, քանի որ նրանք, սեփական կրոնական ուխտի հանգույն սպասում էին մի այնպիսի մեսիայի, ով կգար հաստատելու Իսրայելի գերակայությունը մյուս բոլոր ազգերի հանդեպ, յուրաքանչյուր հրեայի համար կապահովեր երկնային արքայություն՝ հակառակ մյուս բոլոր ժողովուրդների, յուրաքանչյուր հրեայի կազատեր տառապանքներից, կդարձներ հարուստ և այս ամենով էլ՝ «երջանիկ»: 
 
Եվ ահա նման սպասումներով տոգորված հրեաների մեջ ծնվում է մեկը, ով ասում է, որ նման պատկերացումները երջանկության մասին կեղծ են: Որ երկնային արքայություն մտնելու համար բոցարձակ կապ չունի, թե դու ինչ ազգության ներկայացուցիչ ես, այլ կապ ունի այն, որ դու ընդունում ես Փրկչին քո սրտում, ընդունում ես, որ Աստված սեր է, ընդունում ես, որ «մի սպանիր»-ը նշանակում է մի սպանիր ցանկացած մեկի, այլ ոչ թե «մի սպանիր հրեայի», որ «մի գողացիր»-ը նշանակում է «մի գողացիր» որևէ մեկից, այլ ոչ թե «մի գողացիր աստվածընտրյալ ժողովրդի ներկայացուցչից»: Այսինքն Քրիստոսը ասում էր լիովին հակառակը այն ամենը, ինչ պատվիրակում էր «սեփական ժողովրդին» Եհովա աստվածությունը, որը ուղիղ հրահանգում էր հրեաներին ցեղասպանել ամալեկացիներին և այլ հարևան ժողովուրդների, չխնայելով անգամ բարուրի երեխաներին, ով հրահանգում էր Եգիպտոսից դուրս եկող հրեաների կանաց ելքի նախորդ օրը եգիպտացի հարևաններից թանկարժեք զարդեր և իրեր իբր պարտքով վերցնել և «թռնել», ում նահապետ Աբրահամը լիովին բարոյական էր համարում օտարության մեջ սեփական կնոջը ներկայացնել որպես քույր, որի արդյունքում փարավոնը քիչ էր մնում կենակցեր վերջինի հետ: Այսինքն հենց սա էր Հին ուխտի արմատական վերանայման իմաստը: Քրիստոսը եկավ ասես որպես մի հոգեթերապեվտ, ով պետք է հաներ ոչ միայն հրեաների, այլ բոլոր ազգերի միջից հոգեկան խանգարման հասցնող փոխադարձ ատելությունը, չարությունը, կեղծ ու այլամերժ մրցակցությունը, իրար հանդեպ գերակայության հասնելու մոլուցքը, դատարկ սոցիալական հիերարխիաների կաղապարները և դրանցով վեր մագլցելու մարմաջը: 
 
Ու հենց այս մասին է ասում այսօր Հռոմի պապը. Աստված չի կարող այսպիսին լինել և չէ:    
 
Սակայն այսօր ՀԱԵ-ն, ոչ միայն նշույլներ չի ցուցաբերում գոնե քննարկում սկսելու իր դավանաբանությունը Հին Կտակարանից ազատագրելու ուղղությամբ, այլ, ասես ընկնելով նույն ախտի մեջ, որը ժամանակին համակել էր հրեաներին, տոգորվել է մի գաղափարով (որի բարձրաձայնումը պարբերաբար տեղի է ունենում այս կամ այն հոգեւորականի շուրթերով), թե հայերը Նոր Ուխտի ընտրյալ ժողովորդն են: Ինձ համար սա տարօրինակ չէ: Միայն այսպիսի նորացված հինկտակարանյան արժեհամակարգի ներքո է հնարավոր արդարացնել այն փառամոլությունը, որկրամոլությունը, հպարտությունը, ամբարտավանությունը, ընչաքաղցությունը և սեփական բացառիկության սին զգացողությունը, որը համակել է այսօրվա Հայ առաքելական եկեղեցու շատ սպասավորների: Այլապես, օրինակ, իրենց այդ թանկարժեք ավտոմեքենաներով և շքեղ դղյակներով նրանք, ինչպես ասվել է, ավելի քիչ հավանականությամբ կմտնեն երկնային արքայություն, քան ուղտը կանցնի ասեղի անցքով: Իհարկե, եթե երկնային արքայություն մտնելու համար կապ ունի ոչ թե առաքինությունը, այլ ազգային պատկանելությունը, այսինքն, եթե Աստված արդեն մերժել է այլ ազգերի և ընտրել հայերին, ուրեմն, ինչպես ասվում է մեր ժողովրդի սիրված երգերից մեկում՝ «կեր, խմի, քեֆ արա շարունակ, աշխարը խալի է ոտքիդ տակ», կամ «թագավոր լինելուց էլ լավ բան»...
 
Չնայած, այն շտապողականությունը, որով մեր եկեղեցական վերնախավը փորձում է իր համար կառուցել «երկՐային արքայություն», հուշում է, որ երկՆային արքայությանը այն առանձնապես չի էլ հավատում: Եվ այստեղ խոսք պետք է գնա նաև նոր քրմական դասի փառամոլությանը հագուրդ տալու կոչված այն հիերարխիկ կառուցվածքի մասին, ինչի որ վերաճել են գրեթե բոլոր համաշխարհային ավանդական քրիստոնեական եկեղեցիները:  
 
Ի դեպ, սա միայն ժամանակակից ՀԱԵ-ի և մյուս եկեղեցիների յուրահատկությունը չէ: Պատահական չէ այն հալածանքները և բնաջնջումը, որը ՀԱԵ ակտիվ մասնակցությամբ եթե ոչ հրահրմամբ իրականացրեցին Բյուզանդիայի կայսրերը պավլիկյանների հանդեպ, ինչը ոչ պակաս դաժանությամբ շարունակեցին իրագործել կաթոլիկները այլոց, այդ թվում՝ պավլիկյանների հոգևոր շարունակություն հանդիսացող կատարների հանդեպ: Պավլիկյանները շատ ավելի ճշգրիտ էին զգացել և ընկալել Քրիստոսի ուսմունքը և գտնում էին, որ հենց Քրիստոսի եկեղեցու ներկայացուցիչները պետք է առաքյալների օրինակով, իրենց ժուժկալ և համեստ վարքով ու ապրելակերպով օրինակ ծառայեն մյուս հավատավոր քրիստոնյաների համար: Նրանք մերժում էին Եկեղեցուն ծառայելը եկամտաբեր մասնագիտություն դարձնելը: Օրինակ, պավլիկյանների առաջնորդներից Սերգիյը հրաժարվում էր նվիրատվություններ վերցնել այլոց ձեռքից և սեփական ապրուստը, Քրիստոսի առաքյալների օրինակով, վաստակում էր սեփական ձեռքերով՝ աշխատելով որպես հյուսն: Նրանք մերժում էին կենդանիների զոհաբերությունը կրոնական նպատակներով՝ մատաղը, որպես արյունարբու ու անհեթեթ հին-հրեական ավանդույթ և պահանջում էին կանանց ու տղամարդկանց իրավահավասարություն: 
 
Հայությունը Ջրհոսի դարաշրջանում     
 
Եթե հավատանք աստղագուշակությանը, ըստ Սիդերիկ կենդանակերպի՝ մարդկությունը մտել կամ մտնում է Ջրհոսի դարաշրջան: Մեծ հաշվով Քրիստոնեության խորհրդանիշը համարվող Ձկների դարաշրջանից դեպի Ջրհոսի դարաշրջման անցումը կարելի է սկսված համարել դեռ Մեծ Ֆրանսիական հեղափոխությունից, որը իր «ազատություն, հավասարություն, եղբայրություն» կարգախոսով սկիզբ դրեց ժամանակակից հումանիստական արժեհամակարգին: Անցման կիզակետը համընկնում է հենց մեր օրերի՝ 21-րդ դարի սկզբի հետ: Ջրհոսի դարաշրջանը նաեւ անվանում են «առանց սահմանների եւ առանց գաղտիքների դարաշրջան»: Այս դարաշրջանի տարերքը, ինչպեսև նախորդի դեպքում՝ օդն է, որին բնորոշ է անկանոնությունը, քաոտիկությունը, ինչն իր մեջ ռիսկեր է պարունակում: Այս ամենը ընդամենը աստղագուշակություն է և սրա մասին ես հիշատակում եմ ի միջի այլոց, քանի որ կապը երկրագնդի առանցքի պարբերական շեղման (որի արդյունքում էլ գարնանային գիշերահավասարի կետը հազարամյակների ընթացքում հայտնվում է տարբեր համաստեղությունների ներքո) և Երկրի վրա տեղի ունեցող սոցիալ-քաղաքական և հոգևոր գործընթացների վրա ապացուցված չէ: 
 
Սակայն ապացուցված է, որ մոդեռնից դեպի պոստմոդեռնի ժամանակաշրջան անցումը ինքնին արդեն բերում է ավանդական բոլոր ինստիտուտների՝ քաղաքականից, ինչպիսիք են ազգ-պետությունները, մինչև սոցիալական՝ ինչպիսին է ընտանիքը, փոխակերպման: Այս գործընթացը օբյեկտիվ է և չի կարող բացատրվել դավադրական տեսություններով: Ազգ-պետություններին գալիս են փոխարինելու նոր տիպի, վեր-ազգային կայսությունները և միավորումները: Դրանց առավել վառ օրինակներից է Եվրամիությունը: Մյուսը Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներն են: Երրորդը ԽՍՀՄ-ն էր, որը փլուզվեց, սակայն նրա մասերը աստիճանաբար ներառվում են Եվրամիության մեջ: Հայաստանը, որը ԽՍՀՄ տարիներին հասել էր հետ-ինդուստրիալ հասարակարգի մակարդակի, այդ կայսրության փլուզումից հետո ետ գլորվեց դեպի ագրարային հասարակարգ, ավատատիրության վառ արտահայտված ատրիբուտներով: Անգամ ազգ-պետության կոնցեպտը սկսեց անհասանելի թվալ մեր երկրում հաստատված կլեպտոկրատիայի պայմաններում: Ժամանակակից իմաստով Ազգ-պետությանը բնորոշ քաղաքական ազգի փոխարեն մենք մինչ օրս ունենք ընդամենը էթնիկ, գավառական պետություն, հիմնված պարզունակ ազգայնական կոնցեպտների վրա, որոնք ենթադրում են փակ և լավ վերահսկվող սահմաններ հարևանների հետ ու նախևառաջ նման սահմանների առկայություն գիտակցության մեջ: Եկեղեցու ազգայնականացումը/էթնիկացումը այս տենդենցի ընդամենը մի մասն է: Աշխարհում տիրող ժամանակակից միտումների և հայաստանյան միտումների միջեւ նման հակասությունը բերում է և բերելու է կոգնիտիվ դիսոնանսի նախևառաջ Հայաստանի բնակիչների հոգեկանում, ապաև ամբողջ էթնիկ հայկական հանրույթի մոտ: 
 
Թավշյա հեղափոխության հաղթանակը Հայաստանում հույս է ներշնչում մեզանում ժամանակակից աշխարհի և մարդկային հոգևոր պահանջմունքներին հարիր սոցիալ-մշակութային գործընթացների հիմնավորման՝ համաշխարհային առավել ազդեցիկ և առաջադեմ միտումներին համահունչ: Այդ միտումներից մի-քանիսի մասին, ինչպիսիք են իշխանական և, ընդհանրապես, սոցիալական հիերարխիաների թուլացումը և կառավարման առավել ապակենտրոնացումը և հորիզոնականացումը, իշխանության, որպես ինքնին արժեքի, արժեզրկումը, աշխատանքի ձևերի և նշանակության վերարժևորումը, մարդկանց կյանքում հոգևոր-մշակութային ասպեկտի քանակական և որակական ավելացումը, բարեկեցության և նյութական բարիքների վերարժեւորումը, դրանց պահանջարկի չափավորումը, տնտեսության հիմքում մրցակցության՝ համագործակցությամբ փոխարինումը՝ ես արդեն խոսել եմ «Ինչպես կառուցենք Նոր Հայաստանը» կոնցեպտում: Այս ամենը լիովին համահունչ է Քրիստոսի բարոյագիտական կոնցեպտին և լիակատար հակասության մեջ՝ հինկտակարանյան նյութապաշտական-ազգայնական արժեհամակարգի հետ: 
 
Ուրեմն ինչպե՞ս բարեփոխել հայ հասարակության հոգևոր կյանքը, այդ թվում՝ Հայ առաքելական եկեղեցու դավանաբանությունը, որպեսզի ազատել այն հինկտակարանյան տրոյական ձիուց: 
 
Հայ առաքելական քրիստոնեություն
 
Չկան բացառիկ ազգեր: Սակայն յուրաքանչյուր ազգ ունի իր առաքելությունը: Որ պահից ազգը դադարում է առաքելություն ունենալ՝ այն վերանում է՝ ոչնչանալով ֆիզիկապես, կամ տարալուծվելով այլ ազգերի մեջ: Այդ առաքելության փնտրտուքին է նվիրված լինում յուրաքանչյուր ազգը ներկայացնող գիտնականների, փիլիսոփաների, հոգևոր գործիչների ջանքերը: Այդ առաքելությունը պարտադիր չէ, որ գունավորված լինի կրոնական գույներով: Ամեն դեպքում, ես դրական եմ գնահատում մշակութաբան Վանո Դադոյանի այն միտքը, որ մեր եկեղեցին պետք է Առաքելական կոչվի ոչ միայն այն բանի համար, որ հիմնադրված է անմիջականորեն Քրիստոսի առաքյալների կողմից, այլ հատկապես որ առաքելություն ունի իրականացնելու աշխարհում: Ճիշտն ասած մինչև վերջերս հույս չունեի որ ՀԱԵ-ում կա այդ ներուժը՝ 1700 տարի գրեթե անփոփոխ մնացած դավանաբանության մեջ արմատական բարեփոխումներ իրականացնելու: Սակայն վերջերս աչքովս ընկան որոշ հոգևորականների հարցազրույցներ ու հրապարակումներ և հաճելիորեն զարմացած էի բանական խոսքով, որի հետ կարող ենք համաձայն լինել կամ ոչ, բայց որը ինքնին հույս է ներշնչում, որ ՀԱԵ վերնախավում ոչ միայն նյութապաշտության մոլուցքով տառապողներ և/կամ ագրեսիվ այլատյացներ են հավաքված, այլև կան նաև շատ թե քիչ լայնախոհ մարդիկ, ովքեր ընդունակ են և, հուսամ, նաև պատրաստ՝ ազատ քննարկումների: 
 
Իմ խորին համոզմամբ, Հայ առաքելական եկեղեցին, թերևս առաջինը աշխարհում, կարող է առաջադեմ, մարդկության նոր ժամանակաշրջանի հոգեւոր պահանջներին հարիր քրիստոնեական դավանաբանություն առաջարկել, որը հիմնված կլինի բացառապես և անմիջականորեն Քրիստոսի խոսքի, նրա պատվիրանների վրա, որը փոխանցվել է մեզ ավետարանների տեսքով: Հին ու Նոր կտակարանների մնացյալ տեքստերը պետք է արժևորվեն և ընդունվեն ընդամենը որպես առասպելներ կամ բանայուսություն: Դրանց վրա Քրիստոսի պարբերաբար արվող հղումները պետք է ընդունել որպես անխուսափելի անհրաժեշտություն նույնպես, ինչպես, օրինակ, անխուսափելի էր այն, որ Քրիստոսը հագնում էր ոչ թե կոստյում, այլ այն, ինչը որ ընդունված էր հագնել այն ժամանակ՝ քիտոն: 
 
Այդ քրիստոնեության մեջ Աստվածը չի տանի մարդկանց զփորձություն, այլ կօգնի մարդկանց փորձության մեջ չընկնել, ինչպես արդեն ասում է Հռոմի պապ Ֆրանցիսկոսը: Բայց ի տարբերություն վերջինի, այդ հայ Առաքելական եկեղեցին շատ ավելի առաջ կարող է գնալ՝ առաջարկելով մի դավանաբանություն, որի մեջ Աստվածը իրոք կնույնացվի սիրո և բարու ու ոչ երբեք Եհովայի հետ: Դրանով այն կդառնա ոչ թե «Հռոմի պապից ավելի կաթոլիկ», այլ Հռոմի պապից ավելի քրիստեոնյա:   
 
Խոսքը, նաև, բնավ պարզունակ մարկիոնականության և անգամ պավլիկիանության մասին չէ, որոնք ընդհանրապես մերժում էին նյութականը որպես չարից սերված, իսկ նյութական աշխարհի արարչին համարում էին Դեմիուրգ: Մարդու մեջ նյութական, հոգևոր և ոգեղեն սկզբերի ներդաշնակեցումը, իմ համեստ կարծիքով, բնական անհրաժեշտություն է, որը և պետք է արտացոլվի քրիստոնեության նոր դավանաբանության մեջ և որը արդեն ընդունված է ՀԱԷ-ի ու մյուս եկեղեցիների կողմից՝ ի դեմ Քրիստոսի երկբնակության: 
 
Իհարկե, հեշտ բան չէ առաջարկածս: Միայն լավ մասնագետները, կրոնագետները, աստվածաբանները կարող են ազատագրել քրիստոնեական դավանաբանությունը հինկտակարանյան մարդատյաց ցնդաբանությունից: Ամենաբարդը, թերևս, լինելու է Ադամի՝ առաջին մեղքի գաղափարից հրաժարվելը, որից էլ, թվում է, մարդկությանը ազատագրելու էր եկել Քրիստոսը: Իրականում, կարծում եմ, պետք է հասկանալ, որ առաջին մեղքը ոչ թե իմացության ծառից պտղի ճաշակելն է (որը ևս մեկ անհեթեթություն է), այլ մարդուն բնորոշ մեղքերի հավաքականությունը, որոնք կապ չունեն իմացության հետ: Ընդհանրապես, մարդու՝ իմանալու հանդեպ Եհովա սուբստանցի այդպիսի նախանձախնդիր և դժկամ վերաբերմունքը հետաքրքիր խորհուրդ է պարունակում, որը դեռ կարիք ունի ճշմարիտ մեկնության ու բացահայտման: Գուցե դա մարդկության հավաքական հիշողության մեջ պահպանված հիշատակո՞ւմն է այն գենետիկ մուտացիայի, որի արդյունքում հանկարծ առաջացավ առաջին բանական մարդը՝ Homo Sapiens-ը, նախ «Միտոքոնդրիալ Եվայի», ապաև, ավելի ուշ՝ «Y-քրոմոսոմային Ադամի» տեսքով:  
 
Բարենորոգության ժամը եկել է: Հռոմի պապի այսօրվա որոշումը այդ առումով խիստ հատկանշական է և խորհրդանշական: Քրիստոնեական ճշմարիտ և նոր դավանաբանությունը ոչ միայն Նոր Հայաստանի, այլև Նոր աշխարհի պահանջն է: 
 
Հովսեփ ԽՈւՐՇՈւԴՅԱՆ