Եռացող տարածաշրջանն ու մենք
Դժվար է մեր մոլորակի պատմությունը պատկերացնել առանց Մերձավոր Արևելքի: Համարվում է, որ այնտեղ է մարդկային քաղաքակրթությունը թռիչքային զարգացում ապրել և տարածվել ամբողջ աշխարհում: Մեր օրերում ի հայտ եկող գտածոներն ու տարբեր փաստեր էլ հավաստում են, որ Հայաստանն այդ շղթայի ամենակարևոր օղակներից է, եթե ոչ ամենաառաջինը: Սակայն այն, ինչ այսօր կատարվում է Մերձավոր Արևելքում, այլ կերպ չես անվանի, քան այդ քաղաքակրթության հետքերը ջնջելու և մարդկությունը մանկուրտների հոտի վերածել ու նկրտում: Մանկուրտների վրա իշխելը շատ ավելի հեշտ է, քան հիշողությամբ իր արժանիքները գիտակցող հանրության, իսկ մերօրյա աշխարհում մարդը կարծես միայն սպառելու, իշխելու, վայելելու մասին է մտածում:
Այն պետությունները, որոնք կարողացել են ռազմական և տնտեսական հզորությունների տիրապետել, իրենց աշխարհաքաղաքական շահերն են հետապնդում մոլորակի ամենատարբեր անկյուններում: Ցավոք` աշխարհաքաղաքական շահ ասվածը այնպես է սրբացվում, որ բոլորովին հաշվի չի առնվում, թե դա որքան անբարոյական ու կործանարար է լինում դրանց թիրախների, այնտեղ ապրող հասարակութ յունների ու մշակույթների հանդեպ: Հայաստանին հարող տարածաշրջաններում աշխարհաքաղաքական իրավիճակի մասին զրուցում ենք քաղաքագետ Հրանտ ՄԵԼԻՔ-ՇԱՀՆԱԶԱՐՅԱՆԻ հետ:
- Աշխարհաքաղաքական իրավիճակը հիմա այնքան արագ է փոխվում, որ ցանկացած պետության համար շատ կարևոր է դառնում դրանց մարտահրավեր ներն ընկալելն ու արձագանքելը: Ինչպե՞ս կբնորոշեք մեր շուրջը տեղի ունեցող գործընթացները:
- Եթե խոսենք կոնկրետ մեր և մեզ հարակից տարածաշրջանների մասին, ապա դա լարվածությունն է Մերձավոր Արևելքում. հատկապես Սիրիայում և Իրաքում տեղի ունեցող զարգացումները: Դա ուկրաինական ճգնաժամն է, որը դառնում է Արևմուտք-Ռուսաստան հարաբերությունների վատթարացման պատճառ: Եվ իհարկե` հենց մեր տարածաշրջանի ներքին գործընթացները` կապված թե´ հայ-ադրբեջանական հակամարտության, թե´ Թուրքիայում տեղի ունեցող զարգացումների, ինչպես նաև Իրանի շուրջը զարգացող գործընթացների հետ: Այստեղից առանձնացնել համընդհանուր կարևոր նշանակության մի հարց` հնարավոր չէ: Ընդհանուր առմամբ ակնհայտ է, որ տարածաշրջանը եռում է, բավական լարված իրավիճակում է գտնվում, և այդ մթնոլորտը փոխանցվում է թե´ հարակից տարածաշրջաններին և թե´ այդ տարածաշրջանում գործող երկրներին:
- ԱՄՆ նախագահի աթոռին դեմոկրատական Օբամային փոխարինեց հանրապետական Դոնալդ Թրամփը: Այդ հանգամանքն ինչպե՞ս կարող է ազդել մեզ համար զգայուն խնդիրների վրա:
- Այդ ամենի ֆոնին հետաքրքական և հուսադրող է թվում ԱՄՆ-ում տեղի ունեցած նախագահական ընտրությունները, և հատկապես Դոնալդ Թրամփի մտադրություն ները` բարելավել հարաբերությունները Ռուսաստանի հետ, այդ երկրի հետ համագործակցության որոշակի եզրեր գտնել: Եթե պաշտոնական Վաշինգտոնին և Մոսկվային դա իրապես հաջողվի, ապա հույս կա, որ վերը նշված լարվածությունը զգալիորեն կնվազի: Ինչ_որ չափով գոնե մեր տարածաշրջանի և գոնե հայ-ադրբեջանական հակամարտության պարագայում` Ադրբեջանի ագրեսիվ քաղաքականության վերաբերյալ նորից կսկսեն գործել միջազգային լուծման մեխանիզմները, որոնք 2013-ից այսօր չեն աշխատում: Դա մեծ հաշվով նաև հույս է, որ հնարավոր է` գործընթացները վերադառնան նվազ վտանգավոր փուլ, վերադառնանք քաղաքական քննարկումների դաշտ, և ամեն տարի չլինեն պատերազմական գործողությունները վերսկսելու ռիսկեր:
- Դուք գտնում եք, որ Դոնալդ Թրամփի նախագահ դառնալը մեզ համար բարենպա՞ստ հետևանքներ կունենա:
- Ոչ: Ես դեռևս նշում եմ Թրամփի մտադրությունները` որոշ չափով այս լարվածությունը թուլացնել: Սակայն հասկանալի է, որ դա դեռևս իրականացվող քաղաքակա նություն չէ: Դեռ կտեսնենք, թե որքանով է նախընտրական Թրամփը նույնական արդեն իսկ գործող նախագահ Թրամփի հետ: Որովհետև հասկանալի է, որ նախընտրական շրջանում տրված խոստումները հետագայում քաղաքականության չեն վերածվում:
- Այդ տեսանկյունից որևէ որոշակի գիծ նշմարվո՞ւմ է` նկատի ունենալով, որ Հայաստանի նկատմամբ Թրամփի դիրքորոշման վերաբերյալ տարբեր բաներ են ասում, ընդհուպ մինչև այն, թե հայտարարել է, որ Հայաստանը իր հետաքրքրությունների շրջանակում չէ: Թե՞ դրանք ուղղակի խոսակցություններ են:
- Կարծում եմ` դրանք ընդամենը խոսակցություններ են, հնարավոր է` հենված այն փաստի վրա, որ ժամանակին Թրամփը փորձում էր որոշակի գործարար հարաբերություններ ունենալ Վրաստանում և Ադրբեջանում: Հյուրանոցային բիզնեսի մասին էր խոսքը, և այդ տեսանկյունից հնարավոր է` այդ երկու պետոություններն ավելի գրավիչ առաջարկներ անեին արտասահմանյան ներդրողներին: Բայց եթե խոսենք քաղաքականության և հատկապես աշխարհաքաղաքական եզրերով, ապա ակնհայտ է, որ Միացյալ Նահանգները մեր տարածաշրջանում երբեք շեշտադրում չի արել առանձին փոքր պետությունների վրա: Վաշինգտոնի կողմից տարածաշրջանը միշտ դիտարկվել է որպես միասնական միավոր` իր ներքին տարաձայնություններով և գործընթացներով: Դրա համար չէի ասի, թե ինչ-որ մեկի պարագայում Հայաստանը կարող է Վաշինգտոնի համար անհետաքրքիր չլինել, բայց Վրաստանը հետաքրքիր լինել, կամ հակառակը: Դա քաղաքականություն է, դա աշխարհաքաղաքականություն է և բնականաբար ստիպված են լինելու գործունեություն ծավալել մեր տարածաշրջանում, որովհետև դա կարևոր է թվում նաև Միացյալ Նահանգների տնտեսական և քաղաքական շահի տեսանկյունից:
- Նշեցիք, որ տարածաշրջանը եռում է: Հատկապես Իրաքում և Սիրիայում տեղի ունեցող մարտական գործողությունների ժամանակ հայ բնակչությունը և հայկական բնակավայրերը հարվածների թիրախ են դառնում:
- Սա մեզ համար բավական լուրջ խնդիր է, որը երկու կոնտեքստ ունի` առաջինը զուտ այն է, որ հայությունն է կորուստներ կրում, հայկական բնակավայրերն են ոչնչացվում. իսլամական ծայրահեղականները թիրախավորել են հատկապես ոչ մուսուլման ժողովուրդներին, իսկ հայերն այդ շարքում առաջին տեղում են: Եվ երկրորդը. դրությունն ընդհանուր առմամբ վատ է, որովհետև թե´ Սիրիան, թե´ Իրաքը կարող էին Հայաստանի բնական դաշնակիցները լինել Մերձավոր Արևելքում` ինչ-որ չափով հակակշիռ ստեղծելով Թուրքիային դեմ, քանի որ Թուրքիայի ակտիվությունը զսպող կարևոր գործոններ էին: Ցավոք սրտի` այս պատերազմները լուրջ հարված էին Մերձավոր Արևելքի հայությանը, բայց նաև լուրջ հարված էր հայոց պետությանը, որն այդ հակամարտությունում, ըստ էության, երկու կարևոր դաշնակից կորցրեց: Իհարկե` դժվար է ասել, թե հայկական պետությունը փորձությունների մեջ հայտնված մեր հայրենակիցներին և մեր դաշնակիցներին աջակցելու ինչ ներուժ ունի: Անշուշտ` հումանիտար օգնություն ուղարկվում է, բայց բոլոր դեպքերում տեղում խնդիրները լուծելու մեր հնարավորությունները մեծ չեն: Ներսում` Հայաստանում, ավելի մեծ են: Ինձ թվում է` ինչ-որ չափով նաև ցավալի է, որ Հայաստանի Հանրապետությունն իր հնարավորությունները մինչև վերջ չի օգտագործել օրինակ, սիրիահայերին լավ պայմաններ առաջարկելով` Հայաստանում վերաբնակեցնելու գործում: Մենք կարող ենք նաև մեր ռեսուրսը շատ ավելի խելոք օգտագործել` շատ մեծ հարստություն կարող ենք ձեռք բերել սիրիահայերի ուժերով, ովքեր Հայաստանում կբնակվեն ոչ միայն որպես մարդկային ռեսուրս, այլ նաև մշակութային, քաղաքակրթական տարրեր կրող սոցիում, որոնցից սովորելու շատ բան ունենք:
- Ստեղծված իրավիճակում մենք շատ ենք խոսում ուժերը միավորելու և այդ մարտահրավերների դեմ միասնական բռունցք դառնալու մասին, սակայն, երբ իրականությանն ենք նայում, տպավորություն է ստեղծվում, թե գնալով պառակտվում ենք: Մեր պետությունը, մեր մշակույթն ու ուրույն քաղաքակրթությունը մեր բնօրրանում պահպանելու համար ի՞նչ հնարավորություններ ունենք:
- Ես չէի համաձայնի այն մտքին, թե մենք ավելի շատ պառակտվում ենք, քան միավորվում: Մեծ հաշվով հասարակության գործընթացները սուր պահերին լավ են դրսևորվում: Օրինակ, ապրիլին մենք տեսանք, թե ինչքան միակամ է մեր հասարակությունը, որ աշխարհի բոլոր ծայրերում գտնվող հայերը միացան թշնամուն դիմակայելու և հայրենիքը պաշտպանելու համար: Իհարկե` ներքին քաղաքական տարաձայնություններ կարող են լինել, մրցակցություններ կարող են լինել: Ինչ-որ չափով իրավիճակը ժամանակ առ ժամանակ սրվում է, և համընդհանուր չկամության տպավորություն է ստեղծվում: Կարծում եմ` դրանք ավելի հատվածական են և մեծ հաշվով չեն վերաբերում մեր ամբողջ հանրությանը, մեր ժողովրդին: Պարզապես պետք է սովորենք, օրինակ, սոցիալական ցանցերում տիրող կարծիքներն ու տրամադրությունները զատել համընդհանուր տրամադրություններից: Ես վստահ եմ, որ վտանգի դեպքում մենք իրոք համախմբվում ենք:
- Ուղղակի մինչև վիճակն օրհասական չի դառնում, այդ միավորումը տեղի չի ունենում: Բայց մի՞թե հիմա օրհասից շատ ենք հեռու:
- Այ, դա է խնդիրը, որ վերջին պահին ենք արթնանում և թողնում ենք` դանակը ոսկորին հասնի: Բայց դա էլ արդեն մենթալիտետ է, որ ձևավորվել է ոչ մեկ կամ տասը տարում: Դրա համար ժամանակ է պահանջվել, և արատավոր երևույթները վերացնելու համար էլ նույնքան երկար ժամանակ է պահանջվում:
- Ամեն ինչ այնքան արագ է կատարվում, մենք այդ ժամանակն ունե՞նք :
- Չգիտեմ` դժվար է ասել. երևի ունենք: Եթե անկեղծ խոսենք` մենք շատ ավելի ծանր իրավիճակներից ենք դուրս եկել պատմության տարբեր ժամանակահատված ներում, և առկա մեխանիզմները մշտապես հերիքել են մեր խնդիրները լուծելու, գոյություն պահպանելու, վերածնվելու, զարգանալու համար: Մեծ հաշվով, եթե պատմութ յան խորքերից հայացք ձգենք 25-30 տարիների զարգացմանը, կարծում եմ` ինչ-որ չափով վերելքի շրջան է ապրում մեր ժողովուրդը: Իհարկե, պետք է հասկանանք, որ պատմությունը շարունակական է, մարտահրավերները` նույնպես: Եվ շեշտադրումներն այնպես պետք է կառուցվեն, որ հետագա սերունդները չկանգնեն մեր նախորդների խնդիրների առջև:
