Արդի հայ թատրոնի հնավանդ ակունքը
Թռուցիկ հայացք անցյալին
Ներկայիս թատերական գործիչները բանավիճում են Թբիլիսիի Պետրոս Ադամյանի անվան պետական հայկական դրամատիկական թատրոնի ծննդյան կոնկրետ տարեթվի շուրջ£ Այս հանգամանքը բացատրում են նրա` պատմության հեռավոր խորքերը գնացող արմատներով£ Փորձեմ ինքս պարզություն մտցնել£
Հայաստանի պետական անկախության կորստյան հետևանքով հայ նոր թատրոնը զարգացել է այն երկրներում, ուր աստիճանաբար բնավորվել են հայկական գաղթավայրերը£ 19¬րդ դարասկզբին այդ վայրերում շարունակել է գործել դպրոցական թատրոնը` հող նախապատրաստելով պրոֆեսիոնալ թատրոնի կազմավորման համար£ Իր գոյության 200 տարիների ընթացքում միայն Վենետիկի թատրոնը բեմադրել է շուրջ 300 պիես£ Ռուսաստանի կազմի մեջ Կովկասի մտնելուց հետո Թիֆլիսը դարձել է ամենախոշոր մշակութային կենտրոնը անդրկովկասյան բոլոր ազգերի, այդ թվում և հայերիս համար£ Հայկական թատրոնի նախաքայլերն արվել են 1820¬ական թթ. Ներսիսյան դպրոցի սաների ուժերով` Հ. Ալամդարյանի ղեկավարությամբ£ Թատերական գործիչ, դրամատուրգ Գ. Շերմազանյանը` հայ դրամատուրգիայում անդրանիկ երգիծական կատակերգության հեղինակը, 1836¬ից ներկայացումներ է տվել «Շերմազանյան դարբաս» սեփական թատրոնում£ 1856¬ից սկսել է գործել Թամամշյանի թատրոնը£ 1858-62 թթ. Ներսիսյան դպրոցի ուսուցիչներ, դրամատուրգներ և քննադատներ Մ. Պատկանյանը, Հ. Կարենյանը կազմակերպել են մի շարք կիսասիրողական թատերախմբեր` բեմադրելով պատմական դրամաներ, ողբերգություններ, մելոդրամաներ ու ժամանակակից կյանքն արտացոլող կենցաղային պիեսներ£ Մոսկվայի և Պետերբուրգի համալսարաններում հետագա զարգացում են գտել հայ թատերական քննադատությունը, դրամատուրգիան և բեմարվեստը£ 1863¬ին Գ. Սունդուկյանի, Մ. Տեր¬Գրիգորյանի, Մ. Պատկանյանի, Հ. Կարենյանի և այլոց նախաձեռնությամբ և Գ. Չմշկյանի ու Պ. Պռոշյանի ղեկավարությամբ միաժամանակ 2 թատերախումբ է կազմվել, որոնք հանդես են եկել Ա. Թամամշյանի քաղաքային թատրոնում` հիմք դառնալով մշտական պրոֆեսիոնալ թատրոնի, որը բացվել է նույն թվականի հոկտեմբերի 23¬ին Մ. Տեր¬Գրիգորյանի «Ժլատ» կենցաղային դրամայի և Գ. Սունդուկյանի «Գիշերվա սաբրը խեր է» վոդևիլի ներկայացումներով` հիմնական կազմում ունենալով Մ. Ամրիկյանին, Ա. Սուքիասյանին, Ս. Մանդինյանին, Ս. Մատինյանին, Վ. Շահխաթունյանին, Ք. Արամյանին և այլոց£ Գրական ասպարեզում եղած հայ կենցաղային դրամատուրգիայի կենսական ակունքներից սնվելով ու ամրանալով` Սունդուկյանը դառնում է ազգային դրամատուրգիայի հիմնադիրն ու բարձրակետը` թրծվելով թատրոնի կենդանի քուրայում, ունենալով դերասան, ռեժիսոր, թատերական գործիչ Գ. Չմշկյանի ծանրակշիռ համագործակցությունը£ Չմշկյանի անմիջական նախաձեռնությամբ 1879¬ին Կ. Պոլսից հրավիրվում են Պետրոս Ադամյանը, Սիրանույշն ու Աստղիկը£ Սկիզբ է առնում արևելահայ և արևմտահայ խաղաոճերի մերձեցումը, խաղացանկում մելոդրամաներն իրենց տեղը զիջում են ինքնուրույն երկերին և համաշխարհային դասականներին£ Կարճ ժամանակում թիֆլիսահայ թատրոնը վերելք է ապրում£ Կ. Պոլիս վերադարձած Աստղիկին ու Սիրանույշին փոխարինում են Ե. և Վ. Գարագաշյանները, Մարի Նվարդը, Ազնիվ Հրաչյան, Մ. Մնակյանը£ 1921¬ի մարտին կազմակերպվել է Թբիլիսիի Ստ. Շահումյանի (1991-ից` Պ. Ադամյանի) անվան հայկական պետական դրամատիկական թատրոնը£ Հիմնադիր կազմում էին` Ի. Ալիխանյան, Ա. Վրույր, Օ. Մայսուրյան, Գ. Փիրումյան, Ա. Հարությունյան, Օ. Գուլազյան, Զաբել, Ա. և Մ. Բերոյաններ, Պահարե, Ա. Ռշտունի, Մ. Գավրոշ, Տ. Շամիրխանյան և այլք£ 1936¬ի մարտի 29¬ին Մ. Ջանանի «Շահնամե»¬ի ներկայացմամբ բացվել են ներկայիս շենքի (Հավլաբար) դռները£ Այդ շրջանի լավագույն բեմադրություններից են` Ա. Կոռնեյչուկի «Պլատոն Կրեչետ», Ա. Գուլակյանի «Արշալույսին», Գ. Սունդուկյանի «Քանդած օջախ», «Էլի մեկ զոհ», Ա. Ցագարելու «Խանումա», Ս. Շանշիաշվիլու «Արսեն», Ա. Ծերեթելու «Կինտո», Ա. Օստրովսկու «Ամպրոպ», Մ. Մետեռլինկի «Մոննա Վաննա» և շատ ուրիշներ£ 1927-45 թթ. Թբիլիսիում գործել է նաև պետական հայկական պատանի հանդիսատեսի թատրոնը£
…Անձնուրաց և հզոր մտավորական ներուժ, շինարար քննադատական միտք (չմոռանանք նաև Միքայել Նալբանդյանի լուման), տաղանդավոր արտիստական աստղաբույլ, զարմանալի արգասաբեր գրական կյանք, համաշխարհային դասական արժեքներով հարստանալու անմարելի պրոցես, գործունյա ու բանիմաց կազմակերպիչներ` իմաստնացած համամարդկային փորձով£ Ահա այն պարարտ հողը, որը չէր կարող մշակութային հրաշքներ չարարել, չծնել ինքնատիպ անհատականություններ, որոնք իրենց հստակ հետագիծը թողեցին սերունդներին£ (Ցավոք, հիմա մեզ զգալիորեն պակասում են մշակութային արարման այս կարևոր գործոններից շատերը)£
Ակադեմիական նվերները
Երբ սունդուկյանցիների հետ հասանք Հավլաբար, Թբիլիսիի Պետրոս Ադամյանի անվան պետական հայկական դրամատիկական թատրոնը իր 150¬ամյա հոբելյանի առթիվ ստանում էր առաջին ակադեմիական նվերը` Վրաստանի Շ. Ռուսթավելու անվան ազգային ակադեմիական թատրոնը ներկայացնում էր Ստուրուա¬Կանչելիի «Ստիքսը»` պլաստիկ լուծումներով արված կառուցիկ մի բեմադրություն, որ սարսռեցնում է մարդկանց հոգիները անդրշիրիմյան աշխարհ տեղափոխող սառցե ընթացքում մարդ արարածի հատկապես ցցուն արտահայտվող երկրային կեցության տարբեր դրսևորումների հավաքական անդրադարձների խորհրդանշական դրվագներով£ Դերասանական թատրոնի ջատագովների մեջ ընդդիմություն առաջացրեց բեմադրական «դիկտատը», որին լուռումունջ ենթարկվում էր բազմանդամ դերասանախումբը` միասնաբար ամբողջացնելով բեմի վրա կյանքի ու մահվան հակադրամիասնության հավերժական թեմայի փիլիսոփայական ընդհանրացված նկարագրությունը, որի զգացական ընկալումը սրվում էր ներդաշնակ երաժշտության հանճարեղ հնչյունների ազդեցությամբ, խորացվում լուսային-գունային համարժեք ձևավորմամբ: