Հյուրասրահ ՎԱՐԴԱՆ ԱՃԵՄՅԱՆԻ ՀԵՏ` ԱՀԱ ԱՐԴԵՆ ՀԻՍՈՒՆՀԻՆԳ ՏԱՐԻ
ՀՀ արվեստի վաստակավոր գործիչ, պրոֆեսոր Մայիս ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ հայ մեծագույն բեմադրիչ Վարդան Աճեմյանի միակ ռեժիսորական արվեստանոցի ամենատաղանդավոր ներկայացուցիչներից է, նա քսան տարուց ավելի ղեկավարել է Արտաշատի Ամո Խարազյանի անվան թատրոնը, քառասուն տարուց ավելի դասավանդում է Երևանի թատրոնի և կինոյի պետական ինստիտուտում: Նրա անունը 1990-ականների վերջերին դժբախտաբար կապակցվեց Վանո Սիրադեղյանի անվանը, երբ բացահայտվեցին երկու երիտասարդների սպանություններ, որոնցից մեկը Մայիս Ռաֆայելյանի որդին էր... երիտասարդ ու շնորհալի բեմադրիչ Կարեն Ռաֆայելյանը... - Ձեր կենսագրությունը կարող է օրինակ լինել շատերի համար, կարող է համարվել անսովոր մեր ժամանակների համար, քանի որ արվեստի աշխարհ եք եկել, եթե կարելի է ասել` «դատարկ տեղից»… - Ծնվել եմ Հայաստանի ամենամեծ Շահնազար գյուղում, որը հիմա Մեծավան է կոչվում: Հայրս` Գևորգ Ռաֆայելյանը, շատ էր ուզում, որ շրջապատված լիներ բազում զավակներով: Եվ նրա երազանքն իրականություն դարձավ: Հորս զավակներից ես միայն գնացի դեպի թատրոն, իսկ մի եղբայրս էլ` Սպարտակը, իրեն նվիրեց բարձրագույն դպրոցին, նա երկար տարիներ դասավանդում է Պետական համալսարանում: Մի ընտանիքից` երկու պրոֆեսոր… Այո, թատրոնի նկատմամբ սերս գրեթե դատարկ տեղից էր, որովհետև կյանքումս մեկ-երկու ներկայացում էի դիտել, սակայն 16 տարեկան հասակում գրել էի պիես, որը բեմադրվեց մեր գյուղի ինքնագործ թատերական խմբակում: Անգամ ԽՍՀՄ ամենահեղինակավոր թերթերից մեկը` «Պրավդան», գրեց այդ բեմադրության ու պիեսի մասին… Դպրոցն ավարտելուց հետո ամաչեցի միանգամից դիմել Թատերական ինստիտուտ և ընդունվեցի Ակումբագրադարանային տեխնիկում, որն ավարտելուց հետո միայն դարձա Գեղարվեստաթատերա կան ինստիտուտի ռեժիսորական ֆակուլտետի ուսանող: - Երևի` երջանիկ ուսանող, որովհետև հանդիպեցիք Վարդան Աճեմյանին, դարձաք նրա ուսանողը: - Վարդան Աճեմյանը միշտ դերասանական կուրսեր էր հավաքում, սիրում էր աշխատել ապագա դերասանների հետ, որովհետև նրա մեջ նստած էր իսկապես մեծ դերասանը: Բայց պատահեց այնպես, որ նա ստանձնեց մեր կուրսի ղեկավարությունն, ու մենք դարձանք նրա միակ ռեժիսորական կուրսի ուսանողները: Ահա արդեն հիսունհինգ տարի ես Վարդան Աճեմյանի հետ եմ. այն տպավորությունն է, թե ամեն օր զրուցում եմ նրա հետ, նրան յուրատեսակ հաշվետվություն տալիս: Շա˜տ հետաքրքիր մարդ ու հետաքրքիր մանկավարժ էր Վարդան Աճեմյանը: Նա կարծես չէր սովորեցնում, չէր պարտադրում իր մեթոդները: Մեզ հետ աշխատում էր այնպես, կարծես խաղում էր, զվարճանում, հրճվում, զայրանում… Ինչքան խստապահանջ էր, նույնքան էլ բարի էր, ներող: Հիմա ոմանք ավելորդություններ են գրում Աճեմյանի մասին, փորձում են ստվերել նրա անունը, ցեխ շպրտել նրա հեղինակությանը: Բայց դա որևէ մեկին չի հաջողվի, որովհետև նա բացառիկ մեծություն էր, անչափելի տաղանդի ու երևակայության տեր անհատականություն: - Ինստիտուտն ավարտելուց հետո շարունակվեցին Ձեր կապերը նրա հետ, շարունակեցիք յուրատեսակ համագործակցությունը, որը սկիզբ էր առել ինստիտուտում: - Իհարկե, շարունակվեցին: Ես նրա հետ քննարկեցի դիպլոմային բեմադրությանս հարցը, հետո նրան տեղեկացրեցի, որ Վանաձորի թատրոնում բեմադրելու եմ «Աշխարհն, այո, շուռ է եկել,»: Նրա այս բեմադրությունը Սունդուկյանի անվան թատրոնը խինդով էր լցրել, մարդիկ օրերով հերթ էին կանգնում` դիտելու աճեմյանական նոր գլուխգործոցը: Ես հանդգնեցի և բեմադրեցի: Նայեց, դրվատեց: Հետո մի անգամ էլ նայել էր իմ բեմադրությունը այն ժամանակ, երբ դերակատարներ էին դարձել Գուրգեն Ջանիբեկյանն ու Արուս Ասրյանը: Անհնար էր նրա հետ չշարունակել բարեկամությունը, որովհետև կարծես ինքն էր այդ բարեկամության պահանջը դնում: - Ժամանակին մամուլը ողողված էր Երևանի պատանի հանդիսատեսի, Արտաշատի Ամո Խարազյանի, Վանաձորի Աբելյանի անվան թատրոններում իրականացրած Ձեր բեմադրությունների մասին հոդվածներով: Ու կարծես թե Ձեզ` որպես բեմադրիչի, շատերը ճանաչում են և գիտեն: Դուք զարմանալի հետևողականությամբ նպաստել եք , որ բեմադրվեն ժամանակակից հայ թատերագիրների գործեր, ի հայտ գան նոր անուններ: Հատկապես ո՞ր թատերագիրների անունները կարելի է կապակցել Ձեր կենսագրությանը: - Գուցե` շատերի, սակայն առաջին հերթին ուզում եմ նշել Ժիրայր Անանյանի և Նարեկ Մեսրոպյանի անունները: Ժիրայրի հետ լավ բարեկամներ էինք, ես ռադիոթատրոնում բեմադրություններ էի անում, իսկ Ժիրայրը ռադիոյում էր աշխատում: Մեր մտերմությունն այդ ժամանակ սկիզբ առավ: Հետաքրքիր մարդ էր Ժիրայր Անանյանը, մի տեսակ տխուր հումոր ունեցող: Նրա առաջին` «Սերը ճամպրուկում» ստեղծագործությունը բեմադրվեց մեր թատրոնում, որպես երիտասարդ բեմադրիչ Ռուբեն Արզումանյանի դիպլոմային աշխատանք, իսկ ես բեմադրության ղեկավարն էի: Հետո այս պիեսը բեմադրվեց Պարոնյանի անվան թատրոնում «Տաքսի, տաքսի» վերնագրով և մեծ հռչակ բերեց Ժիրայրին: Մեր բարեկամությունը և´ ստեղծագործական էր, և´ մարդկային: Հաճելի էր Ժիրայրի հետ սեղան նստել, զրուցել: Ես նրա մի քանի պիեսներ բեմադրեցի, բայց ամենաինքնատիպն ինձ համար «Սրբապատկերն» էր: Ժիրայրը կարծես պարտադրում էր փնտրել նոր ձևեր, արտահայտչական նոր սկզբունքներ: Անվանի լրագրող Նարեկ Մեսրոպյանին ես կապեցի դրամատուրգիայի հետ, երբ բեմադրեցի նրա «Ուրիշի հարսնացուն», «Կարեն և Կարինե» պիեսները: Հարյուրավոր անգամներ ներկայացվեցին այդ բեմադրութ յունները, դրանքց հանդիսատեսը դարձան նաև սևծովյան բնակավայրերի հայերը: Թե´ Նարեկ Մեսրոպյանը, թե´ Ժիրայր Անանյանն իրենց կատակերգություններում չէին ծաղրում մարդկանց, կարծես մի քիչ խղճում էին, հեգնում իրավիճակներն ու արատները: - Մշտապես սերտ լինելով ազգայինին, Դուք ռադիոթատրոնում բեմադրեցիք «Սասնա ծռեր» դյուցազնավեպը` փաստորեն ստեղծելով կոթողային աշխատանք: Ինչո՞ւ հատկապես մղվեցիք դեպի էպոսը: - Մեր էպոսի բեմականացումներ եղել էին, ես հիշում էի Պատանի հանդիսատեսի թատրոնում բեմադրված Արշավիր Ղազարյանի պիեսը, ծանոթ էի Էդգար Հովհաննիսյանի «Սասունցի Դավիթ» օպերա-բալետին, բայց ուզում էի ամբողջական ներկայացնել էպոսը, ռադիոթատրոն բերել նրա բոլոր չորս ճյուղերը` պատկերելու համար մեր ժողովրդի հերոսական էությունը: Ես միշտ հեռու եմ եղել ազգային սնապարծությունից, պատմության իդեալականացումից: Ամեն մի իրադարձություն` վիպական թե պատմական, ինձ համար հետաքրքիր է եղել մարդկային տեսակների բազմազանությամբ: Ուզում եմ ասել, որ ես առաջնային եմ համարել տեսակի ֆիզիոլոգիան: Այս խնդիրը ես մասնակիորեն շոշափեցի նաև Եղիշե Չարենցի «Ազգային երազի» բեմականացման և բեմադրության մեջ: Բեմականացրել ու բեմադրել եմ Պերճ Պռոշյանի «Սոս և Վարդիթեր», Րաֆֆու «Սամվել» և «Խաչագողի հիշատակարանը», Մուրացանի «Գևորգ Մարզպետունին», Նար-Դոսի «Մեր թաղը»… - Հաճախ եք լինում ինչպես Մոսկվայում, այնպես էլ եվրոպական բազմաթիվ երկրներում: Այս կորուստն այնտե՞ղ էլ նկատելի է: - Ամենուրեք նկատելի է: Ես չեմ ուրախանում, որ մեր Սփյուռքը նոր ծավալներ է ստանում, որ մարդիկ արտագաղթում են` լավ կյանքով ապրելու ձգտումով: Մենք այսպես մեր մեջ առկա հայրենիքն ենք մի քիչ կորցնում, մեր տեսակն ենք կորցնում, մեր էպոսն ենք կորցնում… Խորը թեմա է սա, մեծ ու ցավալի թեմա… - Ուրեմն, ի՞նչ կասեք մեր ընթերցողներին: - Նախ ասեմ, որ միշտ շնորհակալ եմ եղել «Ավանգարդ» թերթին, որովհետև ժամանակին իմ գրեթե բոլոր բեմադրություններին անդրադարձել է թերթը: Մեծագույն ցանկությունս ու պատգամս այն է, որ հետ չմնալով քաղաքակրթության դրսևորումներից` մենք չկորցնենք մեր տեսակն ու էությունը:
