ԱՎԱՆԴԱԿԱՆ ԱՐԺԵՔՆԵՐԸ

և մարդու իրավունքների արևմտյան հայեցակարգը

(Սկիզբը «Ավանգարդի» թիվ 57-59-ում)

Նկատենք, որ եվրոպական երկրներում այս հայեցակարգն ունեցել է թե´ հաջողություններ և թե` ցուցադրել իր թերությունները: Հաճախ անհատականության բարձր մակարդակով է բացատրվում ժողովրդագրական անկումը, հակասոցիալական ու անբարոյական վարքը, այսինքն այն ամենը, ինչն այսօր հասարակական խնդիր է Արևմուտքում:

Այստեղ հարց է ծագում, թե արդյո՞ք մարդկային երջանկության արևմտյան ստանդարտները համապատասխանում են բոլոր երկրներին ու մշակույթներին: Չէ՞ որ մյուս քաղաքակրթություն ները ևս ունեն իրենց կենսափորձը: Ի՞նչ է նրանք իրավունք չունեն իրենց խոսքն ասել այս ոլորտում: Չէ՞ որ դա յուրաքանչյուր ժողովրդի իրավունքն է:

Իհարկե, մարդու իրավունքներն ունեն ունիվերսալ դրույթներ, որոնք պետք են ապահովելու համար դրանց համապիտանիությունը: Սակայն այդ ունիվերսալության սահմանների չափազանցումը հանգեցնում է մշակութային առանձնահատկությունների գործնական ոչնչացմանը: Այնինչ, պարզապես անհրաժեշտ է, որ տարբեր երկրներում մարդու իրավունքները իրականության վերածվեն` հաշվի առնելով տվյալ ժողովրդի մշակութային առանձնահատկությունները: Յուրաքանչյուր ժողովուրդ ունի իր պատմական փորձառությունը, մշակութային ավանդությունները, մտածելակերպն ու իմաստների սեփական համակարգը: Ազգային իրավապաշտպան համակարգը կառուցելիս չի կարելի հաշվի չառնել այս իրողությունները: Այս առումով որոշ երկրներ իրենց պահում են, մեղմ ասած, բոլորովին ոչ ժողովրդավար` մարդու իրավունքների կիրարկման իրենց համակարգը համարելով ունիվերսալ, ավելի ստույգ` գերակա: Ուղղակի կամ անուղղակի միջոցներով նրանք ձգտում են իրենց ստանդարտները փաթաթել այլ ժողովուրդների կամ դառնալ այդ ոլորտի միակ դատավորը: Այս մոտեցումը հանգեցնում է այն բանին, որ հաճախ մարդու իրավունքները որոշ հզոր երկրների կողմից օգտագործվում են որպես սեփական ազգային շահերի իրացման մեխանիզմ: Դա հատկապես նկատելի է մոլորակի «թեժ» տարածաշրջաններում:

Այս իրավիճակում ընդունելի է միայն այն երկխոսությունը, որը բացառում է «ուսուցիչ-աշակերտ» հարաբերությունը: Նկատենք, որ մարդկային այս արատավոր ձգտումը (գերիշխել ամենքին) գալիս Է պատմության խորքերից: Հայկի և Բելի ճակատամարտի պատմությունը դրա վաղնջական հիշատակումն Է, որը դարձավ հայության ձևավորման հիմքը: Այն ցայտուն կերպով արտահայտվեց վաղ միջնադարում` առիթ տալով Տիեզերական եկեղեցու բաժանմանը և շարունակաբար ընթացավ մինչև մեր օրերը: Ուշագրավ Է, որ այս ոլորտում` մեկի և բազումի, միության և միավորության մասին, հայ հոգևոր հայրերը (Գրիգոր Տաթևացի, Ոսկան Երևանցի ևն) բավական հարուստ ժառանգություն են թողել մեզ, ինչը կարող ենք և պետք Է կիրառենք մեր օրերում:

Մեր ժամանակներում շատ Է թմբկահարվում այսպես կոչված «քաղաքակրթությունների հակամարտությունը», սակայն իրականում դա լոկ մոտեցումների հակամարտություն Է: Այդ մոտեցումներից մեկը հիմնված Է աշխարհի կրոնական, իսկ մյուսը` ոչ կրոնական (աշխարհիկ) ընկալման վրա: Մի ինչ-որ անհայտ հիմնավորմամբ տարածում Է գտել այն կայուն կարծիքը, թե հենց աշխարհիկ, բարոյապես չեզոք մոտեցումը կարող Է առավելագույն ունիվերսալությամբ արտահայտել մարդկության բոլոր ձգտումները և հարթել աշխարհում առկա տարբեր հակադրությունները: Ընդ որում, անտեսվում Է, որ մարդկային կյանքի կրոնական և բարոյական չափանիշները ունիվերսալ ու բնութագրիչ են բոլոր ժողովուրդների համար, որ աշխարհի բնակչության մեծամասնութ յունը հարում Է այս կամ այն կրոնին: Այս հանգամանքները հաշվի առնելով պետք Է զարգացնել միջազգային իրավունքը, այդ թվում նաև մարդու իրավունքների ոլորտը, ինչպես նաև ազգային օրենսդրությունը: Հակառակ դեպքում մարդկության զգալի մասում տեղի ունեցող օտարացումն ու հակամարտությունը միայն կաճի` վերածվելով թշնամանքի ու ատելության:

Աշխարհիկությունն ու կրոնականությունը

XX դարի երկրորդ կեսին հաստատված մարդու իրավունքների և ազատությունների հայեցակարգի համար կրոնական տրամաբանությունը, որպես կանոն, վտանգավոր Է համարվում, եթե չասենք թշնամական: Եվ սա որոշ իմաստով հասկանալի Է. չէ՞ որ այդ հայեցակարգը հասարակական միջավայրի ու մշակույթի աշխարհիկացման գործընթացի մասն է կազմում: Այս տրամադրութ յունները հանգում են որոշակի կարգախոսների, ինչպես օրինակ` «որտեղ սկսվում է կրոնական ազատությունը, այնտեղ վերջանում են մարդու իրավունքները» կամ «կրոնը չպետք է դուրս գա մասնավոր տարածությունից, չպետք է դադարի լինել սուվերեն անհատի մասնավոր գործը, որի ազատությունը չպետք է ոտնահարի այլոց հավասար ազատությունները»: Այս ամենը հիմնավո րում են նրանով, թե իբր միայն քաղաքացիական հարաբերությունների աշխարհիկ սկզբունքները կարող են արևմտյան հասարակությանը հարիր ընդգծված կրոնական պլյուրալիզմի պայմաննե րում կանխել տարբեր դավանանքների հետևորդների միջև հակամարտությունները: Սակայն դեռ հարց է, թե այդ նպատակին հասնելու համար արդյոք պիտանի՞ են մարդու իրավունքների սկզբունքորեն աշխարհիկ հայեցակարգի առաջարկվող միջոցները:

Չնայած այս սուբյեկտիվ մոտեցմանը, իրականությունը բոլորովին այլ է: Գլոբալ մասշտաբով ընդլայնվող «եվրոպական» սոցիումի մշակութային, այդ թվում նաև քաղաքական, տարածութ յուն են վերադառնում կրոնական ավանդությունները: Աշխարհիկացման ողջ ընթացքում այդ ավանդությունները շարունակել են գոյատևել կրոնականության նեղ շրջանակների «ընդհատակյա կյանքում»: Այսօր դրանք նոր շունչ են առնում` իրենց հետ բերելով ամբողջական աշխարհայեցողություն և կրոնական կյանքի, այդ թվում նաև` բարոյականության, պահանջները, որոնց ակունքը ոչ թե բնության ծնունդ անհատն է, այլ աշխարհի Արարիչը: Ծայրահեղորեն «անհատականացված հասարակության» մեջ սեփական ինքնության որոնման ընթացքում, Զիգմունդ Բաումանի խոսքերով, մարդը հաճախ դիմում է հենց կրոնին: Մարդուն չի բավարարում այն ունիկալությունը, որը ենթադրում է մարդու իրավունքների հայեցակարգը: Նա ուզում է լսել Աստծո կոչը և պատրաստ է իր տեղը գտնել կրոնական ավանդության համակարգում:

(շարունակելի)