Յուրաքանչյուր հայի մեջ խառնված են սպիտակն ու սևը

Հարցազրույց Շիրակի թեմի առաջնորդ Տեր Միքայել եպիսկոպոս ԱՋԱՊԱՀՅԱՆԻ հետ (Սկիզբը` «Ավանգարդի» թիվ 41-42-ում) - Դուք խոսեցիք մեր եկեղեցուն Խորհրդային իշխանության հասցրած նյութական և մարդկային վնասի մասին: Փաստացի ոչնչացնելով հայկական առաքելական, ռուսական ուղղափառ և այլ եկեղեցիները, իշխանությունը որոշել էր հետո վերստեղծել դրանք` հարմարեցնելով իր քաղաքական շահերին: Մեր եկեղեցին կարողացե՞լ է վերջնականապես հաղթահարել այդ ծանր հոգևոր ժառանգությունը: - Ընդհանուր առմամբ մենք կարողացանք դրանից դուրս գալ: Որովհետև եկեղեցին միշտ գիտակցել է և հասկացել իր առաքելությունը: Այո, ԽՍՀՄ-ը ցանկանում էր ունենալ այնպիսի եկեղեցի, որն իրեն ձեռնտու էր: Բայց չհաջողեց դրանում, ինչպես և ոչ մի ուրիշ բանում: Խորհրդային քաղաքականությունը, խորհրդային գաղափարաբանությունը ոչ միայն եկեղեցու հարցում պարտություն կրեցին, այլև` բոլոր ճակատներում: Եկեղեցին սպասում էր իր ժամին, գիտենալով, որ վաղ թե ուշ այդ չարիքի կայսրությունը կործանվելու է, այն հավերժական չէ: Ուստի այդ խնդիրը չկար և չէր կարող լինել: Իհարկե, այդ ժամանակ իշխանության հետ հարաբերություններում անհրաժեշտ էր որոշակի modus vivendi: Բայց նույնիսկ հոգևորականության այն ներկայացուցիչները, ովքեր բնական կերպով համագործակցում էին իշխանության հետ, հասկանում էին, որ նրա ժամանակն անցել է: - Այժմ հայ մտավորականության որոշ մասի համար հարգի է դարձել քրիստոնեությունը մերժելը, ժխտելը: Իբր թե քրիստոնեությունը հայ ժողովրդին պարտադրված օտար կրոն էր, որը ոչնչացրեց իսկական հայկական մշակույթը: Օրինակ, Վրաստանում այսպիսի համոզմունքով մարդիկ հալածանքի կենթարկվեին: Մեր հասարակությունը հանդուր ժողականություն է ցուցաբերում… - Դա լավ է, որ հասարակությունը հանդուրժող է: Մեր եկեղեցին չի կարող նմանվել վրացականին, մեր ժողովուրդը տարբերվում է վրացիներից: Հայերը բարդ ժողովուրդ են, բարդ և անհասկանալի: Հակառակ դեպքում եկեղեցու նկատմամբ վերաբերմունքն այժմ հակառակը կլիներ: Վրաց եկեղեցին գրեթե ոչինչ չի տվել իր ժողովրդին մշակույթի առումով: Մինչդեռ, հայկական մշակույթը հայ եկեղեցու մշակույթն է: Եվ հայը պետք է այժմ փառաբաներ իր եկեղեցին, իսկ վրացին իրենը` քամահրել: Իրականում տեղի է ունենում անբացատրելին. հայերն իրենց եկեղեցին քամահրում են, վրացիներն իրենցին նվիրված են մոլեռանդորեն: Այդ պատճառով հայ հոգևորականության ծառայությունն իր ժողովրդին Գողգոթայի ճանապարհ է, վրաց հոգևորականության ծառայությունն իր ժողովրդին` փառքի ուղի: Տերն այնպես է ցանկացել, որ մեզ բաժին հասնի խաչը, իսկ նրանց` փառքը: Լավագույն համեմատությունը Թբիլիսիի օրինակով կլինի: Այստեղ վրացիների հետ կողք-կողքի դարերով ապրած հայերը բոլորովին նման չեն նրանց: Լիովին անտարբեր են իրենց եկեղեցու նկատմամբ. ուզում ես ավերել` ավերիր, ուզում ես զավթել` զավթիր: Իսկ դուք տեսեք վրացիների նվիրվածությունն իրենց եկեղեցուն: Սովորական ժամերգության ընթացքում վրացական եկեղեցին լիքն է մարդկանցով, իսկ հայերի պատարագը կիսադատարկ է լինում: Տարբեր ազգեր ենք, տարբեր բնույթով և տարբեր մտածողությամբ: Հայերը բարդ են, վրացիները` անհամեմատ պարզ, հասարակ: Վրաց հոգևորական լինելը դյուրին է, հայը` դժվար: Այս ամենը չի նշանակում, որ մենք պետք է նմանվենք վրացիներին: Տերը մեզ այս հոտն է տվել, և մենք սրա համար ենք պատասխանատու: Այո, մեր եկեղեցին առանձնանում է հանդուրժողականությամբ, ազատ մտածողությամբ և լայնախոհությամբ: Եվ մենք հայրաբար ենք վերաբերվում եկեղեցու վրա հարձակվողներին` որպես մոլորյալների, ոմանց հետ` որպես գոնե այդ ճանապարհով իրենց վրա ուշադրություն հրավիրելու փորձ անողների: Նրանց դատողությունները վկայում են իրենց աներևակայելի անտեղյակությունը: Եթե որևէ մեկը կարծում է, թե մենք կարող էինք մինչ օրս մնալ հեթանոս, պաշտել Արամազդին կամ Անահիտին, ապա դա պարզապես ծիծաղելի է: Պատմությունը մեզ երկու ընտրություն էր առաջադրել. քրիստոնեություն կամ իսլամ: Եվ իսլամի ծագումից շատ առաջ մենք ընտրել ենք քրիստոնեությունը: Այժմյան «հեթանոսները» կարծում են, թե Արամազդն ու մյուսներն ի սկզբանե մեր աստվածներն են եղել: Իրականում Հայկը պաշտում էր այն նույն աստծուն, ինչ որ Աբրահամը: Հայկը Բաբելոնը թողեց և տուն վերադարձավ, որպեսզի երկրպագի ա°յդ աստծուն, ոչ թե Արամազդին, Անահիտին, Վահագնին: Հայերը հեթանոս չեն եղել: Համենայն դեպս, եթե Հայկին ընդունում ենք որպես ազգի նահապետ, նա հեթանոս չի եղել: Նրա ժառանգները, իսկապես, հեթանոս դարձան: Եվ երբ Քրիստոսի գալստյամբ բերվեց Նոր Կտակարանը, հայը հասկացավ, որ պետք է վերադառնալ դեպի այն Աստծուն, ում երկրպագել է ազգի նահապետը: Գրիգոր Լուսավորիչը համոզեց Տրդատ արքային, և նա գիտակցեց, որ հայ ժողովուրդը հեռացել է իր Աստծուց և պետք է վերադառնա Հայկի Աստծուն: Ժողովրդի կողմից քրիստոնեության ընդունումը չէր կարող այդքան դյուրին անցնել, եթե դա բնական ու տրամաբանական չլիներ, եթե ողջ ժողովուրդը դա չգիտակցեր: Հեթանոսության կռատներն ավերելը նշանակում էր հեթանոսության բնաջնջում: Մեհյանները, բնականաբար, պիտի ավերվեին, որպեսզի դրանց տեղում վեր խոյացվեր խաչը: Ինչպես տեսնում ենք, նրանք, ովքեր այսօր քարոզում են վերադարձը դեպի հեթանոսություն, պատմությունը չգիտեն: Մենք հրեական աստծուն չենք դարձել, մենք վերադարձել ենք Հայկի Աստծուն: Երբ հայտնվեց Աստծո որդին, մենք այլ ճանապարհ չունեինք, քան հավատարմության ճանապարհը: Խոսում են հեթանոսական մշակույթի մասին: Մենք ունենք այդ մշակույթի երկու նմուշ: Էրեբունին պատկանում է պարսկական մշակույթի ոլորտին, Գառնին` հունական: Դրանցում ցույց տվեք հայկական մշակույթի գոնե մեկ տարր: Հայ ժողովուրդը ինքնատիպ մշակույթ է ստեղծել միայն քրիստոնեության ընդունումով: Դա պարզ է, ակնհայտ ու հազար անգամ կրկնված ճշմարտություն: - Հայ մտավորականության միջավայրում կա ևս մի մոդա. համոզմունք դավադրաբանության (ՍՏվրտՌՐՏսՏչՌփպրՍՌպ) տեսության նկատմամբ, մութ ուժերի համաշխար հային դավադրություն և դրանց ազդեցությունը հայության վրա: Դրանում ևս արտահայտվում է ինչ-որ նոր հեթանոսականություն, հավատ չարի ամենազորության մեջ: - Այդ նոր մոլորությունը այստեղ չի ծնվել. դա գալիս է ռուսական մտավորականությունից, Մոսկվայից: Այստեղ դրան քչերն են հարում: - Երևակայական «դավադրության» տեսությունը տարածում են նաև հայոց ցեղասպանության կազմակերպման վրա, լրիվ շիլա-շփոթ առաջացնելով գլխում և թուրքական պետության վրայից փաստացի հանում պատասխանատվությունը: - Ցեղասպանության հարցի մասին ես այլ մոտեցում ունեմ: Այո, դա մեր ժողովրդի ողբերգությունն է: Բայց հայ ժողովուրդը պարտավոր էր կանխել եղեռնը և չկարողացավ: Դրանից հետո արդեն իմաստ չունի հարցը քննելը, քրքրելը, թե ով է մեղավոր մեզանից բացի: Ինձ համար կարևոր չէ Թուրքիայի, Գերմանիայի, Մեծ Բրիտանիայի, Ռուսաստանի և մյուսների մեղքի աստիճանը: Ինձ հետաքրքրում է մեղքի մեր բաժինը: Ցավոք, ավելի քան 90 տարիների ընթացքում հայ ժողովուրդը, նրա մտավորականները, պատմաբանները զբաղված են եղել ուրիշների մեղքի բաժինն ուսումնասիրելով: Մինչդեռ, որքան կարևոր է սեփական մեղքի չափն ուսումնասիրելը: Ռազմավարական, քաղաքական, դիվանագիտական մեր ո՞ր սխալների պատճառով մեզ վրա թափվեց այդ աղետը: Հինգ հազար տարի ժողովուրդն ապրել էր այդ հողի վրա, տարբեր բաներ էր տեսել: Ինչպե՞ս եղավ, որ մեկ տարվա ընթացքում մեզ ոչնչացրեցին: Ինչու՞ Լենկ-Թեմուրը, մոնղոլները, մյուս քոչվորները չոչնչացրեցին: Ինչու՞ այդ նույն թուրքերը մեզ չվերացրեցին Բյուզանդիային Մանազկերտում հաղթելուց և Հայաստանը 1071թ. գրավելուց հետո: Ինչու՞ չոչնչացրեցին ո°չ հաջորդ` 12-րդ դարում, ո°չ 13-րդում, ո°չ 14-ում… Եվ վերացրեցին 1915-ին: Ինչու՞ երկիրը թուրքերի կողմից գրավվելուց հետո հազար տարի կողք-կողքի նրանց հետ ապրելով այդ հողում` մենք այդպես էլ չգտանք մեզ պաշտպանելու միջոցներ: Պաշտպանելու մասին խոսելով` ես ի նկատի չունեմ ֆիդայական շարժումը: Ֆիդայական շարժումը դարձավ պաշտպանվել չկարողանալու պատճառներից մեկը. եթե պայքարես ուժերի այդպիսի անհավասարության պայմաններում, պարզ է, որ ժողովուր դը կտուժի: Եկեղեցու կարևորագույն առաքելությունը ժողովրդին իր հարազատ հողի վրա պահպանելն էր: Երբ 1890-ին ստեղծվեցին հայ քաղաքական կուսակցությունները, նրանք Եվրոպայում տեսել էին հակակղերականությունը և դա լուսավորչության հետ նույնացրել: Հայաստան վերադառնալով` այդ գործիչները որոշեցին, որ ժողովրդին պետք է լուսավորել և սկսեցին գործել եկեղեցու դեմ: Այդ ժամանակ եկեղեցին ասաց` Աստծո սիրուն, գնացեք և ղեկավարեք ժողովրդին: Եվ ինչ եղավ ընդամենը 25 տարի անց: Այդ ամենից հետո ո՞ր կուսակցությունը նստեց ու վերլուծեց իր սխալները, նշեց իր հիմարությունը, որոնք դարձան կատարվածի պատճառներից մեկը: Մի կողմից էլ, եթե ձեր նշանաբանը «մահ կամ ազատությունն» է, ուրեմն դուք հասա՞ք ձեր նպատակին: Ինչպե՞ս եղավ, որ Ղարաբաղը մնաց Ադրբեջանի կազմում: Ինչպե՞ս դատարկվեց Նախիջևանը: Ինչպե՞ս է այժմ դատարկվում Ջավախքը: Ինչու՞ մեղադրել վրացիներին: Մի՞թե նրանք պարտավոր են մտածել Ջավախքի հայերի մասին: Դա մտնու՞մ է իրենց պարտականությունների մեջ: Ճիշտ էլ անում են նրանք, որ փակում են հայկական եկեղեցիները, նեղում են հայերին: Որպես վրացիներ, ճիշտ են անում: Մենք 90 տարի նստել ենք տեղում ու փնտրում ենք, թե էլ ով է օտարներից մեղավոր: Այդ պատճառով էլ ասում եմ, որ իմ մտածելակերպը տարբերվում է ընդհանուրից: Ես չեմ արդարացնում թուրքերին, ես մեղադրում եմ ինձ: Երևանում հաճախ են ծաղրում գյումրեցիներին թուրքական զորքին այստեղ աղ ու հացով դիմավորելու համար: Շատ էլ ճիշտ են արել, որ դիմավորել են: Փախչե՞լը ճիշտ կլիներ: Հայոց բանակը նահանջում էր, քաղաքի բնակչությունը փախչե՞ր նրա հետևից: Ում է պետք կեղծ հերոսությունը: Միայն ժողովրդի այդ իմաստության շնորհիվ է Գյումրին այսօր գտնվում Հայաստանի կազմում: Հակառակ դեպքում թուրքերն այստեղ կտեղափոխվեին, և այս հողը ևս կհայտնվեր Թուրքիայի կազմում: Կարսի բնակչությունը փախավ, իգդիրցիները փախան, վանեցիները փախան, իսկ գյումրեցիները` ոչ: Այո, եղել է մասնակի ջարդ, բռնություն, բայց հողը մնացել է: Կա հողը` կա ժողովուրդ, չկա հողը` չկա ժողովուրդը: Ինչու մենք կարողացանք վերցնել Ղարաբաղը: Այնտեղ ժողովուրդ էր ապրում: Իսկ Նախիջևանն ինչպե՞ս վերցնես: Այդ պատճառով էլ ամենակարևորը Ջավախքում ժողովրդին պահպանելն է: Կարևոր չէ` ինչ դրոշ կփողփողա Ախալքալակի քաղաքապետարանի վրա` հայկական կամ վրացական: Այնտեղ պիտի ապրի հայ ժողովուրդը: Ժողովուրդը պիտի ապրի լավ, ազատ, ունենա հարուստ մշակույթ, ունենա հայկական դպրոց, իր եկեղեցին, իր լեզուն, իր հեուստատեսությունը: Ի՞նչ նշանակություն ունի դրոշը: Ի՞նչ խնդիր է վրացերեն սովորելը և իմանալը: Ավելի դյուրին է վրացիների հետ թշնամություն հրահրե՞լը: Պետք է իմաստուն քաղաքականություն, իմաստուն գործելակերպ: Հայ ժողովուրդը իմաստություն է ունեցել միշտ, մինչև չծլեցին կուսակցությունները: Այժմ հոգևորականին չեն ունկնդրում, լսում են աջից ու ձախից հնչող ձայները: - Հայաստանը դրախտի երկիրն է: Այստեղ է մարդկությունը ջրհեղեղից հետո սկսել նոր կյանքը: Մեր եկեղեցին որքանո՞վ է ընդգծել և ընդգծում Հայաստանի դերը` որպես առանձնահատուկ երկրի, որպես մոլորակի վրա հատուկ վայրի: - Հայ եկեղեցին բավարար հնարավորություններ չի ունեցել այդ մասին խոսելու: Միայն այժմ են դրանք հայտնվել: Մեր եկեղեցին հալածված էր, ճնշված, հետապնդվող: Միայն վերջին 15 տարին է, որ կարողացել է գլուխը բարձրացնել, նայել շուրջը և իրեն զգալ մյուս եկեղեցիների հետ հավասար: Այժմ մեր եկեղեցին Հայաստանը և, հատկապես, Էջմիածինը համարում է ուխտագնացության կարևոր վայր: Շատերը ժամանում են տեսնելու Արարատը, Գրիգոր Լուսավորիչի բանտարկության վայրը: Երուսաղեմի և Հռոմի հետ Հայաստանը, իհարկե, համեմատվել չի կարող, բայց նա աստիճանաբար դառնում է աշխարհի քրիստոնյաների ուխտագնացության կենտրոններից մեկը: - Ռուսական ուղղափառությունում չկա միասնական սրբազան վայր, չնայած կան նշանավոր վանքեր: Հրեական մշակույթում կա Երուսաղեմի տաճար, և չի կարող լինել այլ կենտրոն, մինչև նրա վերականգնումը նախկին տեղում: Հայկական քրիստոնեությունում կա այնպիսի սրբազան կենտրոն, ինչպիսին Էջմիածինն է, որը բազմիցս, կարծես թե, կորցրել է իր այդ դերակատարությունը, բայց հետո նորից ձեռք բերել այն: Ժողովրդի և իր եկեղեցու համար որքա՞ն կարևոր է սրբազան կենտրոն ունենալը: - Որոշ ազգերի համար դա, երևի, այնքան էլ կարևոր չէ: Բայց մեզ համար կարևոր է արդեն, քանի որ այդպես է ստացվել պատմականորեն, և ավանդույթը անհրաժեշտ է պահպանել: Այն մռայլ տարիներին, երբ իշխանություն չի եղել, չի եղել պետություն, երբ Արարատյան դաշտում ավելի շատ քոչվոր է եղել, քան հայ, Էջմիածինը ժողովրդի համար մնացել է սրբավայր-ուխտավայր: Այդպես է որոշել պատմությունը, իսկ նրա հետ, նրա ժառանգության հետ պետք է հաշվի նստել: Հայաստանի քրիստոնեական պատմության դարերում կաթողիկոսության կյանքը մեծամասամբ հոսել է Էջմիածնից դուրս: Այս տեսակետից նա պիտի կենտրոն չմնար: Բայց նա կենտրոն է: Անկախ մեր կամքից, աստվածային նախախնամությամբ ժողովուրդը հավաքվել է էջմիածնի շուրջը: Այդ պատճառով էլ այդպիսի կենտրոնը պետք է պահպանել: Նա ունի անանց արժեք ժողովրդի համար, բոլոր հայերի համար` հավատացյալ և անհավատ, կաթոլիկ և բողոքական: Այդ պատճառով Սուրբ Էջմիածնի դեմ ցանկացած ոտնձգություն պիտի համարվի անթույլատրելի: Յուրաքանչյուր փոքր ժողովուրդ, հատկապես աշխարհասփյուռ, ձգողության կենտրոնի կարիք ունի: Առավել ևս այսպիսի` անձամբ Աստծո կողմից մատնանշված` որպես Միածնի էջքի վայր: - Ինչպիսի՞ն է, Ձեր կարծիքով, որպես եկեղեցական համայնք, հայերի գլխավոր խնդիրը: Որո՞նք են մեր հոտի գլխավոր ուժեղ և թույլ կողմերը, հոտի, որը մի քիչ, ինչպես ողջ աշխարհում է տեղի ունենում, մակերեսային է մոտենում հավատին: - Այո, շատ մակերեսային են մոտենում հավատին: Եթե դուք կարդացել եք Դերենիկ Դեմիրճյանի «Հայը» ակնարկը, ես ոչինչ չեմ կարող ավելացնել հեղինակի ասածին: Նրանից ավելի լավ ոչ մեկը չի նկարագրել հային: Շատ բարդ ժողովուրդ է: Յուրաքանչյուր հայի մեջ խառնված են սպիտակն ու սևը, և անհնար է մեկը մյուսից բաժանել: Ինչպես դոշաբի հետ խառնած մածունը. հնարավո՞ր է իրարից անջատել: Դժբախտաբար, յոթանասուն տարվա անաստվածությունը պարզապես հիմնովին գամել է հային: Ամենավատը դուրս է եկել վեր, իսկ ամենալավը` իջել խորքը: Լավագույն հատկությունները քնած են, որովհետև մարդիկ լուսավորված չեն, գտնվում են խավարում: Հային հարկավոր է լուսավորել, որ նա իմանա` ով է ինքը, ինչպիսին է եղել իր ազգը: Այսօր ես համոզված եմ, որ մտել ենք անկման փուլ: Եթե նայենք, թե մենք ինչ ենք կառուցել միջնադարում և ինչ ենք կառուցում այժմ, անկումն ակնհայտ կդառնա: Այն ժամանակվա հայի ճաշակը և այսօրվանը բացարձակապես անհամեմատելի են: - Եկեղեցին կարո՞ղ է օգնել լուսավորման խնդրում, որի մասին դուք նշեցիք: - Մենք այդ էլ անում ենք: Աղանդավորները խոսում են Կտակարանից: Իսկ մենք խոսում ենք նաև ճարտարապետությունից, երաժշտությունից և այլն: Ինչի՞ համար: Որ հայն իմանա իր մշակույթը: Խորհրդային իշխանությունը մեզ դարձրեց ենիչերիներ: Բոլորին հայտնի է, ովքեր են ենիչերիները. քրիստոնյաների երեխաներ, որոնց թուրքերը խլել էին ծնողներից, դաստիարակել որպես մոլեռանդ մուսուլմանների, և այդ ենիչերին հետո կարող էր հարձակման ժամանակ սպանել իր սեփական հորը, ում չէր էլ հիշում այլևս: Մենք այսօր թշնամաբար ենք վերաբերվում սեփական ժառանգությանը: Մարդը հատիչով 7-րդ դարի եկեղեցու վրա փորագրում է իր անունը: Մյուսը կարող է գտնել հնագույն պատկերազարդ մատյան և վաճառել արտասահմանցուն ընդամենը 5000 դրամով: Դրան ընդունակ է միայն ենիչերին: Մենք թշնամացել ենք մեր հարազատ մոր նկատմամբ: Պատմության ընթացքում վերելքներն ու վարէջքները հաջորդում են իրար: Այժմ անկում է, հնարավոր է` նվազագույն կետն է: Լուսավորության, ճաշակի, ըմբռնումի և սեփական պատմության հետ ժառանգական կապի պակաս կա: Մարդը պարտավոր է հայացքով ընդգրկել և° Հայաստանը, և° հայկական մշակույթը: Ոչ թե գիտելիքի միջոցով, այլ` ողնուղեղով: Մինչև դա չիրականանա, ոչինչ չի փոխվի: Բայց դա անպատճառ կիրականանա: Համլետ ՄՈՍԻՆՅԱՆ ՀԱԵ Շիրակի թեմի սոցիալ- կրթական կենտրոնի լրագրության դպրոցի ղեկավար