«Շամիրամի բարդույթը» որպես հոգեբանական երևույթ

Միջսեռային փոխհարաբերությունների առանձնահատկությունները հյուսիս-արևմտյան Եվրոպայի ժողովուրդների գրական ստեղծագործություններում

Միջսեռային փոխհարաբերությունների առանձնահատկությունները և ընդհանրապես «Շամիրամի բարդույթըե որպես հոգեբանական երևույթ, բավականին հետաքրքիր, ուրույն զարգացում են ապրել հյուսիս-արևմտյան Եվրոպայի ժողովուրդների մոտ: Այդ առանձնահատկություններն իրենց որոշակի արտացոլումն են գտել գերմանասկան դինավյան այնպիսի ստեղծագործությունների մեջ, ինչպիսիք են օրինակ «Ասք Վոլսունգների մասին», «Ավագ Էդդան» երգերի ժողովածուն և «Նիբելունգների երգը» էպիկական պոեմը: Այդ ստեղծագործություններում կան կանացի բազմաթիվ տարաբնույթ կերպարներ` աստվածուհիներ, ջրահարսեր, մահկանացու կանայք, սակայն խնդրո առարկա հարցում առանձնակի հետաքրքրություն են ներկայացնում հատկապես կանացի այնպիսի կերպարներ, ինչպիսիք են Գուդրունը, Քրիմհիլդը և Բրունհիլդը:

«Գրենլանդական երգ Աթլիի մասին» իսլանդական ստեղծագործության գլխավոր հերոսուհին Գյուկիի դուստր գեղեցկուհի Գուդրունն է: Այս պատումում պատմվում է, թե ինչպես է թագավոր Աթլին իր մոտ հրավիրում կնոջ` Գուդրունի հարազատներին նրանց` նիֆլունգների գանձերին նենգությամբ տիրանալու համար: Գուդրունը նախ խորհրդանշաններով գրված նամակով է զգուշացնում այդ մասին իր եղբայրներին, իսկ հետո զգուշացնում է նաև ապարանքի մուտքի մոտ, երբ նրանք որպես հյուրեր արդեն ժամանել էին: Աթլիի հրամանով Գուդրունի եղբայրներից մեկի` Հյոգնիի սիրտը հանում են, իսկ Գունարին կապկպում ու նետում են օձերով լցված փոսի մեջ: Անմեղ եղբայրներին կորցրած վրիժառու Գուդրունը սպանում է իր ու Աթլիի երկու արու զավակներին և նրանց մսով կերակրում ամուսնուն: Երեսունվեցերորդ քառյակում կարդում ենք Գուդրունի հետևյալ խոսքերը.

«Մեղրով կերար սրտերը որդիներիդ, մարսի´ր հիմա դիակային միսը…»

Այնուհետև սկսում է բաժանել ոսկեղենը. փակում է Աթլիի ապարանքի դռները, ողջակիզում է ամուսնուն և նրա տոհմը: Որոշ հետազոտողներ այս դրվագում տեսնում են մարդազոհության հետ կապված ծեսերի վերապրուկներ:

Գուդրունին գրեթե նույն նկարագրով հանդիպում ենք նաև »Գրենլանդական զրույցներ Աթլիի մասին» ստեղծագործության մեջ: Այս ստեղծագործությունն ի տարբերություն նախորդի, ավելի ընդարձակ է և կերպարներն էլ բնականաբար ունեն ավելի հարուստ նկարագրեր: Այստեղ նույնպես, Աթլին իր մոտ է հրավիրում Գուդրունի եղբայրներին նրանց սպանելու և ապա գանձերին տիրանալու համար: Դիմավորելով եղբայրերին ու տեսնելով, որ նրանց կյանքին վտանգ է սպառնում, Գուդրունը թուրը ձեռքին նետվում է մարտի` նրանց պաշտպանելու: Սակայն ուժերն անհավասար էին: Աթլին, ինչպես և նախորդ երգում, հրամայում է սպանել եղբայրներին: Ուշագրավ է, որ Աթլին չի հրամայում սպանել իր զորքին պատուհասող կնոջը: Այնուհետև վրիժառու Գուդրունը սպանում է իր և Աթլիի երեխաներին, նրանց արյունը խառնում է գարեջրին, խորովում է նրանց սրտերը ու մատուցում ամուսնուն: Գուդրունն օգնում է իր զոհված եղբոր որդուն և նա կարողանում է սպանել Աթլիին:

Գուդրունի կերպարին մենք հանդիպում ենք նաև «Սագա Վոլսունգների մասին» ստեղծագործության մեջ:

«Նիբելունգների երգում» Քրիմհիլդը Բուրգունդական թագավոր Դանկրատի և թագուհի Ուտեի դուստրն է, և աշխարհին հայտնի է իր անկրկնելի գեղեցկութ յամբ: Նրան սիրահարվում է նիդեռլանդական վիշապաքաղ արքայազն Զիգֆրիդը: Որպեսզի ամուսնանա գեղեցկուհի Քրիմհիլդի հետ, Զիգֆրիդն օգնում է Քրիմհիլդի եղբորը` Գունտերին, Իսլանդիայի թագուհի Բրունհիլդին խնամախոսելու ընթացքում: Նա Գունտերի փոխարեն մենամարտում է դյուցազնական ուժի տեր Բրունհիլդի հետ, բայց նրան հաղթում է ոչ միայն ուժով, այլև խորամանկությամբ: Մրցույթում պարտված Բրունհիլդը համաձայնվում է ամուսնանալ Գունտերի հետ կարծելով, թե նա է իրեն հաղթողը: Իսկ Զիգֆրիդը Գունտերին մատուցած օգնության դիմաց ստանում է Քրիմհիլդի ձեռքը: Միևնույն օրը Վորմսում տեղի է ունենում երկու հարսանիք` Գունտերի և Բրունհիլդի, ինչպես նաև Զիգֆրիդի և Քրիմհիլդի: Հարսանեկան գիշերը դյուցազնական ուժի տեր Բրունհիլդն իրենից ֆիզիկապես թույլ Գունտեր-ամուսնուն հարցաքննելու նպատակով կապկպում է իր գոտիով և կախում պատի կեռից: Մեծազոր և ազնիվ համարվող Գունտեր արքան իր կնոջից բողոքում է իր հետ եղբայրացած Զիգֆրիդին:

Հաջորդ ամուսնական գիշերը Գունտերին կրկին օգնության է հասնում Զիգֆրիդը: Նա նորից խորամանկությամբ հաղթում է Բրունհիլդին, և Գունտերը կարողանում է կատարել իր ամուսնական պարտքը դեռատի կնոջ նկատմամբ: Անհատնում գանձերի տեր Զիգֆրիդը Բրունհիլդի ննջարանից վերցնում է նրա մատանին և մետաքսյա գոտին: Հետո այդ մասին նա ազնվորեն տեղյակ է պահում իր կնոջը` Քրիմհիլդին: Իր հասարակական գերազանցությունը Բրունհիլդի նկատմամբ ապացուցելու համար Քրիմհիլդն այդ ամենի մասին պատմում է նրան: Համոզվելով, որ ինքը բազմիցս խաբնվել է, Բրունհիլդն իր նվաստ ամուսնուց պահանջում է սպանել Զիգֆրիդին: Անպարտ հերոսի սպանությունը խորամանկությամբ իրականացնում է Հագեն Տրոնյեցին:

Քրիմհիլդը երդվում է լուծել ամուսնու վրեժը: Այրիացած կինն ամուսնու գանձերը սկսում է նվիրաբերել զինվորականությանը (հիշեցնում է էդդայական Գուդրունի ոսկի բաժանելը): Այդ գործընթացը կանխում է հեռատես Հագենը, հասկանալով Քրիմհիլդի հեռահար նպատակները:

Հագենը Քրիմհիլդից գողանում է Զիգֆրիդի գանձերը: Այդ պատճառով էլ իր նենգադավ և ագահ ազգականների դեմ ինքնուրույն պայքարելու համար Քրիմհիլդը զրկվում է զինուժ վարձակալելու հնարավորությունից: Տարիներ անց նա ամուսնանում է հոների թագավոր Էթցելի հետ: Իրեն դավաճանած ազգականներին ծուղակը գցելու նպատակով նա իր ամուսնու` Էթցելի միջոցով նրանց հյուր է կանչում: Էթցելի ապարանքում բուրգունդական թիկնազորը թագուհու դրդմամբ ոչնչացվում է, խնջույքի սեղանի մոտ Հագենը սպանում է Քրիմհիլդի և Էթցելի մանկահասակ որդուն` Օրթլիբին: Կյանքի ու մահվան կռիվ է մղվում Էթցելի ապարանքում: Գունտերը և Հագենը գերվում են Դիտրիխ Բեռնցու կողմից, որը խոստանում է չսպանել նրանց: Քրիմհիլդի պահանջով Գունտերին գլխատում են: Քրիմհիլդն իր եղբոր գլուխը ցույց է տալիս հորեղբայր Հագենին և նրանից պահանջում իր ունեցվածքը:

Հագենը մերժում է թագուհու օրինավոր պահանջը և սպանվում է նրա ձեռքով: Քրիմհիլդն էլ սպանվում է Հիլդեբրանդի կողմից:

Ըստ էության, Քրիմհիլդը Էթցելի հետ ամուսնանում է ոչ այնքան երջանիկ լինելու, որքան հոներին իր վրիժառության համար օգտագործելու նպատակով, ինչից և վախենում էր Հագենը: Ուշագրավ է նաև այն, որ Քրիմհիլդն իր վրեժն լուծելու համար չի դիմում սիրելի ամուսնու ազգականներին, դրանով չվտանգելով ոչ միայն նրանց այլև իր և Զիգֆրիդի սիրածին զավակի` Գունտերի կյանքը, որն ապրում էր Նիդեռլանդներում: Քրիմհիլդը գերված Հագենից պահանջելով Նիբելունգների գանձերը, բոլորովին էլ գեդեոնիստական նպատակներ չի հետապնդում: Քրիմհիլդին իր և Զիգֆրիդի ընտանեկան գանձը, ունեցվածքը հետաքրքրում է որպես վրեժխնդրության հասնելու միջոց, այլ ոչ թե հարստանալու նպատակ:

Նրան պետք են ոչ միայն իրենց ընտանեկան ֆինանսական միջոցները, այլ նաև ամուսնու` Զիգֆրիդի Բալմունդ թուրը նենգամիտ և ագահ մարդասպանների հանդեպ արդարադատություն իրականացնելու համար, որոնք կախարդ Հրեիդմարի որդի Ֆաֆնիրի նման հոգեպես վերածվել են վիշապների, սակայն այն տարբերությամբ, որ արտաքնապես պահպանել են մարդկային տեսքը: Եթե նրանցից` Գունտերից կամ Հագենից գեթ մեկը ողջ մնար, ապա կշարունակվեր Քրիմհիլդի և ինչու ոչ, Նիդեռլանդներում գտնվող նաև մյուս որդու` Գունտերի կյանքը վտանգված մնալ: Կրակներ ցայտող և վիշապ սպանող թուրը Քրիմհիլդի ձեռքում վերածվում է արդարադատության իրականացման խորհդանիշի, դրանով է սպանվում մանկասպան, զոհված զինվորի արյունը խմելով ուժեղացող, դիակներն անարգելու կոչ անող դիվական Հագենը: Ոչնչացնելով նրան Քրիմհիլդը կանգնեցնում է նաև անիծյալ գանձերի արյունոտ շրջապտույտը:

Նա հանդես է գալիս որպես մարդասպանների և ագահ թալանչիների դեմ իր կյանքի գնով արդարադատության իրականացնող հերոսուհի: Քրիմհիլդն, ի տարբերություն Աքիլլեսի, որը Հագենի նման նույնպես չէր զլանում հանգուցյալի դիակներն անարգել, վիշապասպան թուրը մերկացնում է ոչ թե հանուն փառքի, այլ մարդասպանի, գողի, դիակի հանգիստը խռովող, իր ծարավը մարդկային արյունով հագեցնող մանկասպանի դեմ: Սա նեղ անձնական վրեժի լուծում չէ, այլ համամարդկային ողբերգությունների դեմ ուղղված արդարադատության իրականացում: Բալմունդ թրով ոչնչացնելով Հագեն Տրոյենցուն, նա նմանվում է հունական արդարադատության Թեմիս աստվածուհուն, ի դեպ այդ տիտանուհին է աջակցում Զևսին Տրոյական պատարազմը սանձազերծելու հարցում:

Կարծում ենք արդարացի չի լինի ասել, որ Քրիմհիլդը` արդարադատության հրահրողը, կոչողն ու դատավորը, սպանվում է նիբելունգների անիծված գանձերի պատճառով: Նա մեղանչել էր: Քրիմհիլդը երկրորդ անգամ ամուսնացել էր հաշվենկատորեն, զենք էր բարձրացրել անզեն, գերի մարդկանց վրա: Օրթլիբը, ինչպես և Կրտսեր Մսրա Մելիքը հաշվենկատ ամուսնության արդյունք էր, նա նույնպես սպանվում է: Անմահ է մարդկային սերը և արարատյան էպոսում այդ սիրո պտուղը` Փոքր Մհերը, բայց ոչ երբեք քաղաքական գործարքների արդյունք հանդիսացող ամուսնական փոխհարաբերությունները և նման գործարքների արդյունք հանդիսացող անգամ մանկահասակ երեխաները:

Նինվեի թագուհի Շամիրամն ու հետագայում որպես հոնական թագուհի հանդես եկող Քրիմհիլդն իրար նման են այնքանով, որքանով որ երկուսն էլ իրենց նպատակին հասնելու համար նույնիսկ ազգամիջյան բախում են հրահրում: Սակայն ի տարբերություն Շամիրամի, Քրիմհիլդը հոնա-բուրգունդական բախումը հրահրում է ոչ թե իր բնազդային կարիքների բավարարման, այլ հասարակական ոտնակոխված բարոյականությունը վերականգնելու նպատակով: Ի տարբերություն վավաշոտ Շամիրամի, Քրիմհիլդը կարիք ունի լուծելու իր արդարացի վրեժը, որպես կին նա փորձում է պաշտպանել իր ընտանիքը: Եվ դեռ ավելին, Քրիմհիլդն է Բրյունհիլդին բացահայտում, որ որպես կին նա խաբվել ու նվաստացվել է տղամարդկանց կողմից: Քրիմհիլդը բնավ էլ չի ձգտում մեկ այլ կնոջ ընտանիք քանդել ու հագուրդ տալ իր տռփոտ ցանկություններին: Նա ընտրում է վրիժառության ուղին անձնական կորուստների հաշվին:

Ուշագրավ է նաև գերմանական ցեղամտածողությունը. տվյալ ժամանակաշրջանում: Գերմանական ասպետները կոտորում են հոնական զորքի բազմությունները, իսկ Գունտերին ու Հագենին հոները չեն կարողանում սպանել, նրանք գերվում են Դիտրիխ Բեռնեցու կողմից: Հավանաբար այնքան մեծ են եղել հակահոնական տրամադրութ յունները, որ հոնա-գերմանական բախման ընթացքում հաղթանակի զոհասեղանին է դրվում նաև Քրիմհիլդի և Աթիլլայի մանկահասակ որդու` Օրթլիբի կյանքը: Այստեղ արդարացի չէ Քրիմհիլդ-մորը մեղադրել նրա մանկահասակ որդու մահվան համար: Երեխան սպանվում է այն բանից հետո, երբ նրա հայր Էթցելը խնջույքի ժամանակ իր զավակի դաստիրակությունը, այսինքն` նաև կյանքը, հանձնում է իր հին բարեկամ Ալդրիանի որդի Հագենի արյունոտ ձեռքը:

Սա հիշեցնում է թշնամիներով շրջապատված մարդու` սեփական կյանքը հարազատ երեխայի զոհաբերելու միջոցով փրկելու վերապրուկ, պարզապես այստեղ քավության նոխազներ չեն հայտնվում: Երեխայի սպանությունն անկասկած Հագենի դիվածին էության արդյունքն է: Առկա է նաև քաղաքական հաշվարկ: Խառն ամուսնությունը ամրապնդում էր հոնական տիրապետությունը գերմանական հողերում: Օտարացեղ արյան խառնուրդով Քրիմհիլդի զավակը բուրգունդական արքունիքի պետական շահի համար պայքարող Հագենի համար խորթ է, օտար, վտանգավոր, հետևաբար և, ոչնչացման ենթակա:

Սիգրդրիվան իր նկարագրով հիշեցնում է հայկական էպոսի կորեկի արտի բերքով ապրող, դրա բերքատվության մասին հոգ տանող Արտատեր Պառավին, որը հավանաբար Արտանույշն է, Արտամեդը: Հայոց աշխարհի Արդվինի մոտ գտնվում է Արտանուշ, իսկ Վանի մոտ է Արտամետ քաղաքները, որոնցից վերջինը հայտնի էր իր խնձորներով: Ակադեմիկոս Հովսեփ Օրբելին այդ կանացի կերպարը նմանեցնում է «գերմանական Էրդային» (Արդա): Ըստ նրա այդ աստվածուհու «երկրորդ անունը հնչում է իբրև «Նոննա»»: Այդ անունը համահունչ է սկանդինավյան մեռնող և հարություն առնող բնության աստված Բալդրի կնոջ անվանը` Նաննաին (մայր): Ինչպես Սասուցի Դավիթն է խաբվում իր խորթ եղբորից և հայտնվում հորի մեջ, այդպես էլ Բալդրն է նենգության արդյունքում սպանվում եղբոր կողմից: Նաննան իրեն նետելով հանգուցյալ ամուսնու դիակեզման խարույկի մեջ նրան է հետևում դեպի անդրաշխարհ: Այստեղ ենթադրելի է այս կերպարների հնդևրոպական, միհրական նախահիմք առկայությունը:

Կա նաև վարքային նմանություն Սիգրդրիվայի և Արտատեր Պառավի միջև: Վերջինս նույնպես էպիկական հերոսին դեպի հաղթանակ ուղեկցող խորհրդատուն է: Դավիթին դիմելով ասում է. «Ինչ բան Քեզ պետք կըլնի´` կը գամ, կասե´մ: Ըսկի մի´ վախենա, Դավիթ, ծլիս, ծաղկիս»:

Բրունհիլդը` մեկը Վալհալայի կույսերից, նախ դիցաշխարհից դեպի մարդկանց աշխարհն է տեղափոխվում ու մարդեղանում ամենահզոր ասպետի` Սիգուրդի գրկում: Իսկ երկրորդ անգամ` մարդկային աշխարհից հանուն սիրո տեղափոխվում է անդրաշխարհ իր սպանված սիրելի տղամարդուն հետևելու և նրա սերը հավանաբար Վալհալայում վայելելու համար. «Եվ այդտեղ մահացավ Բրունհիլդը և այրվեց Սիգուրդի հետ, և այդպես ավարտվեց նրանց դարը»: Տպավորություն է ստեղծվում, որ նա այնուամենայնիվ իր տղամարդուն տանում է դեպի Վալհալա, դեպի անմահություն:

ΕΖΗΘΚΕΖΗΘΚΕΖΗΘΚ

«Նիբելունգների երգը» էպիկական պոեմում պատմվում է այն մասին, որ Բրունհիլդը կախարդական Իսլանդիայի թագուհին է, հսկայական ուժի տեր, բայց չի հիշատակվում նրա դիցական ծագումը:

Անկասկած, Քրիմհիլդի համար տհաճ էր իր կողքին տեսնել Բրունհիլդին, մի կնոջ, ում անկողնում հայտնվել էր իր ամուսին Զիգֆրիդը: Բայց և ակներև է որ եթե Քրիմհիլդը խաբված Բրունհիլդին չբացահայտեր ճշմարտությունը, ապա խիզախ և ազնվագույն ասպետ համարվող Գունտերը բնավ էլ չէր անդրադառնա իր ամուսնական տրագիկոմիկ առաջին գիշերվա հուշերին: Ուշագրավ է նաև այն, որ Քրիմհիլդի կողմից ճշմարտության բացահայտումը սկսվում է ասպետական մրցախաղերի ժամանակ, և շարունակվում մինչ եկեղեցական սրբատեղի տանող ճանապարհին իր մրցակցուհու հետ ծավալվող զրույցների ընթացքում: Քրիմհիլդը աստծո սրբատեղի մտնելուց առաջ յուրօրինակ խոստովանություն անելով բացահայտում է ճշմարտությունը մարդկանց և աստծո առաջ: Իր և այլոց մեղքերի խոստովանությունից հետո է նա մտնում քրիստոնեական սրբատեղի:

Բրունհիլդը ինչպես և Շամիրամը, կռիվ է հրահրում տղամարդկանց միջև: Բայց նա, ի տարբերություն Շամիրամի, դա անում է ոչ միայն իրեն չարաչար մոլորեցրած Զիգֆրիդին, այլև իր անարժան ու խաբեբա ամուսին Գունտերին պատժելու համար: Բրունհիլդը հիշեցնում է հին հունական վրիժառության աստվածուհի թևավոր Նեմեսիսին (ծնբպցռՑ ), որը կոչված էր վրեժ լուծելու միջանձնային և հասարակական բարոյական նորմերը խախտողներից: Միակողմանիորեն պնդել, որ Բրունհիլդն է դառնում ոչ միայն Զիգֆրիդի, այլև իր ամուսնու մահվան պատճառը, կարծում ենք արդարացի չի լինի: Այդ տղամարդիկ արդեն բարոյապես մեռել էին մինչ թագուհիների զրույցի ընթացքում ճշմարտության հանրայնացումը: Նախ նրա` Իսլանդիայի թագուհուն խնամախոսելու պայմանները խախտվում են խաբեբա տղամարդկանց կողմից, և չիմանալով կեղծիքի մասին թագուհին զոհ է գնում կեղծիքներին: Իսլանդիայի թագուհին այդ պատճառով է ակամայից դառնում երդմնազանց: Բրունհիլդը երդվել էր ամուսնանալ նրա հետ, ով իրեն կհաղթի մենամարտում, հակառակ դեպքում հարսնախոսողը և նրա ուղեկիցները պետք է ենթարկվեին մահապատժի: Խնամախոսության մասնակիցները ի սկզբանե, գիտակցաբար խախտում են պայմանները և դրանով իսկ իրենք իրենց արդեն դատապարտել էին մահվան: Գունտերը և Զիգֆրիդը, արական սեռի այդ ներկայացուցիչները զուրկ են առնակության սոցիալական դրական արժեքավորված նկարագրից, նրանք կին-մարտիկի հետ կռվելիս խորամանկում են, խաբում, և անգամ անկողնու մեջ ցույց չեն տալիս իրենց իրական դեմքը: Զիգֆրիդը գիտակցորեն հանդես է գալիս որպես խաբեբա` Բրունհիլդի հանդեպ: Ի արդարացում վիշապասպան հերոսի պետք է նկատել, որ նրա խորամանկությունները և արարքները թելադրված էին ոչ թե հարստանալու մոլուցքով կամ նսեմ այլ մղումներով, այլ պարտադրված էին մեկ այլ ասպետի հետ նրա ունեցած եղբայրական երդումով: Հակասությամբ է լի մարտերում անպարտ Սիգուրդի ու նրա զուգահեռ Զիգֆրիդի կենսուղին: Նա հոգու խորքում սիրում է Բրունհիլդին, բայց շարունակ պայքարում նրա դեմ, որպեսզի այդ կինն ամուսնանա ուրիշի հետ: Արդյունքում, տղամարդիկ Բրունհիլդին զրկում են տիեզերքի ամենագեղեցիկ զգացմուն քից` սիրուց: Նրան խաբում են ոչ միայն մենամարտելիս, այլև նույնիսկ ամուսնական մահճում:

Ըստ էության` Բրունհիլդը, ում ձեռքում էին գտնվում հերոսների ճակատագրերը, ով իր կերպարային նախատիպի բնույթով որոշում էր ճակատամարտերի ընթացքը և իրեն ենթակա չէր համարում նույնիսկ հայր-աստված Օդինին, պոեմում բռնաբարվում է սիրվելու փոխարեն: Տղամարդուն հաղթանակ շնորհող աստվածուհուց նա վերածվում է ստոր խաբեբայի հարճի: Ենթադրելի է, որ դա տեղի է ունենում, որովհետև նրա մերձավոր շրջապատում չկան ազնիվ տղամարդիկ: Ազնվազարմ թագավորները, որոնք որպես ասպետ կոչված են պաշտպանելու կնոջը, ընդհակառակը ոտնահարում են նրա բոլոր իրավունքները: Գունտերը խաբում է այն կույսին, ում հետ պատրաստվել էր կապել իր կյանքը: Նա ամուսնանում է ոչ թե սիրելի աղջկա այլ պարզապես հասարակական դիրքով իրեն հավասար մեկի հետ: Նրան Բրունհիլդը պետք էր որպես բարձրաշխարհիկ զուգընկերուհի, որին պարզապես պետք է տիրանալ ամեն գնով` խաբեությամբ, նույնիսկ այլ տղամարդու ուժն օգտագործելով ոչ միայն մարտադաշտում, այլև ամուսնական մահճում: Բրունհիլդն, ի տարբերություն Շամիրամի, պատերազմի հրձիգ չէ, այլ արդարության, սեփական ոտնահարված իրավունքներ պաշտպանության կարիք ունեցող կին: Զարմանալի կլիներ, որ երբեմնի զրահակիր ու նիզակազեն կույսը չփորձեր վրեժխնդիր լինել խաբեբաներից:

Բրունհիլդն այն եզակի կերպարն է էպոսում, ում բոլորովին չեն հետաքրքրում անցողիկ գանձերն ու դրանց ընձեռած իշխանության հնարավորությունը: Նա մնում է իր նախաստեղծ հոգևոր պարզության մեջ. հեքիաթային թագուհի, ինչպես Սիգրդրիվան, ով միայն հանուն սիրո հավերժության դեպի հաղթանակ ու անմահության է մղում, առաջնորդում իր ընտրյալ տղամարդուն: Եվ իր ազատ ընտրության համար նա պատրաստ կռվելու անգամ աստծու և նրա կողմից սահմանված ճակատագրի դեմ:

Շամիրամին Բրունհիլդն նման է այնքանով, որքանով որ ցանկանում է իրեն խաբած տղամարդկանց մահը:Բայց և ի տարբերություն Նինվեի թագուհու, նրան բնավ էլ պետք չէ ուրիշի ամուսինը: «Սագա Վոլսունգների մասին» ստեղծագործության մեջ, երբ Սիգուրդը Բրունհիլդին ասում է, թե ինքը կլքի Գուդրունին և կվերադառնա նրա մոտ, ասպետուհին զայրույթով նետում է, որ Սիգուրդն իրեն խաբել է, և ինքը չի ուզում մի ապարանքի մեջ երկու ամուսին ունենալ:

Սակայն, որքան էլ զարմանալի թվա, էպիկական պոեմում Բրունհիլդի մեջ թաքնված կարոտ կա Զիգֆրիդի նկատմամբ, քողարկված կանչ` ուրիշի տղամարդու հանդեպ:

Քրիմհիլդն ու Բրունհիլդը, ինչպես նաև Արմաղանը, Չմշկիկ Սուլթանը և Խանդութ Խաթունը դառնությամբ ճաշակում են իրենց ամուսինների դավաճանություն ները: Դավաճանությունների պատճառ դառնում է տղամարդկանց «ոչ սթափ» պահվածքը: Մեծ Մհերին հարբեցնում է Իսմիլ Խաթունը, Սասունցի Դավթին` Խանդութի գեղեցկությունը, իսկ Սիգուրդին Գուդրունի մայր Գրիմհիլդը հարբեցնում է կախարդական ըմպելիքով: Այս կանանց ամուսիններն էլ իրենց արարքի արդյունքում անժամանակ են մահանում, սակայն բախումնային այդ վիճակի լուծումները տարբերվում են իրարից: Ինչպես արդեն ասացինք, պոեմում պատմվում է, որ Զիգֆրիդի և Գունտերի հարսանիքները նույն օրն են տեղի ունենում: Զիգֆրիդը իր կնոջ ամուսնական առագաստից դուրս գալուց հետո շտապում է նախորդ գիշեր կապանքների մեջ տանջված Գունտերի ննջասենյակ` իր օգնությունը նրան նաև մահճում ցուցաբերելու համար: Դա չի վրիպում Քրիմհիլդի աչքից, նա սկսում է որոնել իր սիրելիին:

Այս տեսանկյունից նայելու դեպքում, պարզ է դառնում թե ինչու «սրտացավե հորեղբայր Հագենի խորհրդով ամուսնու` Զիգֆրիդի հագուստի վրա Քրիմհիլդը նշում է իրեն դավաճանած տղամարդու խոցելի տեղը: Դրանով իսկ նա նպաստելում նրա սպանվելուն: Քրիմհիլդը հասարակության ներկայությամբ Բրունհիլդին փորձում է ոչնչացնել ոչ միայն որպես թագուհի մրցակից, այլև որպես սեռային մրցակցուհի, ում պատճառով իր սիրելի ամուսինը դավաճանել էր իրեն:

Բրունհիլդի ինքնազոհությունը պայմանավորված է կնոջը պաշտպանելու կոչված տղամարդկանց բացակայությամբ, սա թերևս, ֆեմինիզմի առաջին ցավագին ճիչն է Եվրոպական իրականությունում: Էդդայական Բրունհիլդը մարդեղանում է հանուն մարդկային սիրո աստվածային վայելքին արժանանալու համար: Սակայն տեսնելով իր սիրելիին ուրիշ կնոջ հետ, ինքնասպան է լինում, թեկուզ և երկնային կյանքում` մահից հետո, իր սիրելի տղամարդու սերը վայելելու ձգտումով: Երբ Բրունհիլդը լսում է Գյուկիի դուստր Գուդրունի բարձրագոչ ողբը Սիգուրդի համար, հրճվում է, ծիծաղում է: Անկասկած սա հոմերոսյան ծիծաղ չէ, այլ ուրիշ կնոջ գրկից իր սիրած տղամարդուն թեկուզ և մահվան գնով խլած կնոջ հաղթական ճիչ: Հաջորդ քայլը Բրունհիլդի` սիրո ռազմուհու ինքնասպանությունն է` հանուն սիրո առարկայի, որպեսզի անդրաշխարհիկ կյանքում միայն իրենը լինի Սիգուրդը: Այստեղ Բրունհիլդն, ի տարբերություն Օդինի (որն ի վերուստ կանխորոշված ճակատագրով սպասում է Ռագնարեկի օրը կայանալիք իր մահվանը) Բրունհիլդն ինքն է իր կյանքի ու մահվան տերը: Բրունհիլդի հզորությունը ոչ թե նրանում է, որ նա դյուցազնական ուժով օժտված կին ռազմիկ էր, այլ` որ որպես դիցուհի, իսկ այնուհետև որպես մահկանացու կին նա անձնազոհաբար հաստատում է ազատ ընտրության իր իրավունքը: Բրունհիլդը նախընտրում է ոչ միայն մարդկային սիրո անսահմանությունը, այլև նույնիսկ իր մահն է իր ձեռքով ու սրով տնօրինում:

Վալհալայի կույսերից Բրունհիլդ դիցուհու կերպարը բոլորովին էլ նորություն չէ հնդեվրոպական աշխարհի համար: Դեռևս հին աշխարհի առասպելներում նախկին որսի դիցուհիները վերափոխվել են սիրելի տղամարդուն անգամ դեպի անդրաշխարհ հետևող կանանց: Հիշենք թեկուզ Արտեմեդին (հունական ?րՒպբռՑ), որը սիրահարվում է մահկանացու Ադոնիսին, կամ մերձավորարևելյան Անատին, Աստարտային: Իսկ կարապի վերածվելու ընդունակ վալկիրիաների տարբերակները հանդիպում են նաև ռուսական հեքիաթներում, օրինակ` Միխայլո Պատիկը որսի ժամանակ հանդիպում է կարապի, որը վերածվում է աղջկա` Ավդոտյա Սպիտակ Կարապի: Սա ամուսնուն վերածում է քարի (հիշեցնում է արաբական հեքիաթը) և փախչում Կաշչեյ թագավորի մոտ: Միխայլո Պատիկի բարեկամները նրան քառատում են ձիերով: Իսկ Ա. Ս. Պուշկինի «Սալթան թագավորը» հեքիաթում Կարապ արքայադուստրը օգնում է Գվիդոն արքայազնին, իսկ պատուհանի մոտ հյուսող երեք քույրերը հիշեցնում են սկանդինավյան նոռնաներին:

Հոների Էթցել թագավորը, որպես տղամարդ զարմացնում է իր տարօրինակ, առնականությունից զուրկ, անառողջ նկարագրով: Նա չի կռվում, որևէ կերպ չի պայքարում ոչ որդու և ոչ էլ իր կնոջ համար: Ավելին, նա ցավ ու ափսոսանք է հայտնում` իր որդուն սպանած «խիզախե Հագենին «կնոջ ձեռքովե մեռած տեսնելով: Նա փորձ չի անում կանգնեցնելու Քրիմհիլդին սպանող Հիլդեբրանդին, որը նույնպես տարօրինակորեն վրեժ է լուծում ոչ թե անմեղ փոքրիկ Օլթրիբի համար, այլ Տրոնյեցի մարտիկի` Հագենի համար: Չարք հիշեցնող Հագենը նման է Ռեգինին ու Ֆաֆնիրին: Առասպելական Ռեգինը վիշապի վերածված իր եղբոր` Ֆաֆնիրի արյունն է խմում: Քրիմհիլդի կողմից հրկիզված պալատում կրակներով շրջապատված Հագենը` դեն տանելով սաղավարտը, խմում է սպանվածի արյունը ուժեղանալու համար: Նա թրի հարվածով սպանում է անմեղ Օրթլիբին: Մանկասպանությունը անհետևանք չի մնում: Ինքն էլ հետագայում սպանվում է նրա վրիժառու մոր հարվածից: Գերմանական էպոսի քրիստոնեացնող հեղինակի մոտ անթաքույց հակակրանք կա սաղավարտակիր Քրիմհիլդի նկատմաբ: Նույնիսկ ոչ մի ցավակցական խոսք չկա լացող այլադավան Էթցելի և շրջապատողների մոտ ուղղված սպանված Օրթլիբի կամ էլ որդուն կորցրած մոր հասցեին ի տարբերություն Ֆիրդուսու, որն իր ոսկետող «Շահնամեիե երեք գլուխներում նկարարագրում է ծնողների ողբը վաղամեռիկ Սոհրաբի համար: Ենթադրելի է, որ այս պոեմը գրելու գործի հովանավորները քրիստոնեական գործիչներ են եղել: Էպիկական պոեմի առանցքային հերոս տղամարդկանցից և ոչ մեկը չի կռվում հանուն իր ընտանիքի ու տան պաշտպանության համար: Որպես ծնողների կերպարներ, անհամեմատելի են հոնական Էթցելն ու Գագիկ թագավորի դուստր Ծովինարը, որն իր կյանքի գնով պաշտպանում է զավակներին ու նրանց չի հանձնում Բաղդադի կռապաշտ խալիֆին:

Ընդհանուր առմամբ, Բրունհիլդը, Գուդրունն ու Քրիմհիլդը, որպես իգական կերպարներ առանձնանում են տղամարդկանց կողմից իրենց անպաշտպանվածությամբ (և ոչ միայն նրանք, այլև` Սվանհիլդը, Սիգրդրիվան. անգամ վանադիս Ֆրեայից կարելի է անպատիժ գողանալ հրաշագեղ Բրիսինգամեն զարդը): Իսկ հայկական ստեղծագործություններում կանանց պաշտպանում են թագավոր հայրերը, դևերը, հսկաները: Եթե անգամ ամուսինը տանը չէ, ապա կնոջը պաշտպանում է տան դռանը դրված ամուսնու գուրզը: Առանց քննարկելու այն հարցը, թե այս ստեղծագործությունները (որոնց առանցքային գործող անձինքն են այս կանայք) ի սկզբանե հոռետեսական են, թե` ոչ, պետք է նշել` դա այն է, որ նրանց խաբած և չպաշտպանող տղամարդիկ ի վերուստ են դատապարտված կործանման:

Նախնական մեղքը ոչ այնքան Նիբելունգների անիծված գանձն է, որքան տղամարդ հերոսների հասարակական առումով անմարդկային, երդմնազանց վարքագիծն այն կանանց նկատմամաբ, որոնց կոչված էին սիրել ու պաշտպանել, մինչդեռ նիբելունգների անիծված գանձը պարզապես նպաստում է նրանց մարդկային բնույթի դիմակազերծմանը: Կարծում ենք, այնքան էլ արդարացի չի լինի զուտ առասպելական ցվերգ Անդվարիի անեծքով և ոչ թե մարդկանց կողմից հանդես բերվող անհատական ու խմբակային անբարոյական վարքագծով չպայմանավորելը Վոլսունգների ապա և գերմանական էպիկական պոեմի հերոսների ընտանեկան և հասարակական դժբախտությունները:

Քննարկվող ստեղծագործություններում կին և տղամարդ փոխհարաբերությունների առկա միջսեռային անհավասարությունը տարածվում է մարտադաշտից մինչ ամուսնական առագաստ` ի տարբերություն Խանդութ Խանումի և Սասունցի Դավթի, որոնք մենամարտում են հավասար պայմաններում` գերակայությունը զիջելով կնոջը: Մարտադաշտում արնաթաթախ Սասունցի Դավիթն իմանալով, որ իր հակառակորդը կին է, ուժեղ չի հարվածում նրան: Իսկ մեկ այլ դեպքում, երբ կռվի դաշտում հայտնվում են իր մսրցի թշնամու օտարացեղ մայրը` Իսմիլ Խաթունն ու քույրը, ապա Դավիթն ընդհանրապես չի հարվածում նրանց` տուրք տալով նրանց կին լինելու հանգամանքին: Իսկ Զիգֆրիդը չի խուսափում Բրունհիլդի հետ մրցասպարեզ մտնել, այն էլ` ուրիշ տղամարդու տեսք ընդունած: Հետո էլ ննջասենյակում, լարելով իր վերջին ուժերը, պատռում է Բրունհիլդի մետաքսյա շապիկը, որը դիմանում էր անգամ սրի ու սուրսայր նիզակի հարվածներին:

«Նիբելունգների երգը» էպիկական պոեմում որպես գործող կերպար բացակայում է նախամայրը, ակտիվ չեն չափահաս կերպարների ծնողները: Նրանք իմաստուն են, կարողանում են կանխազգալ վտանգը, սակայն չեն կարողանում պաշտպանել իրենց զավակին: Իսկ «Ավագ Էդդայումե Գուդրունի մայր կախարդուհի Գրիմհիլդան կախարդանքի միջոցով նպաստում է իր դստեր ամուսնությանը, բայց ինչպես և «Տրիստան և Իզոլդայում», կախարդանքի վրա կառուցված միջանձնային փոխհարաբերությունները չեն ունենում երջանիկ զարգացումներ: Գործող կանայք հանդես են գալիս որպես ընտանեկան կյանքի, պետական, քաղաքական գծի նախանշման նախաձեռնողնողներ:

Չնայած ակնառու սեռային անհավասարությանը գերմանասկանդինավյան ստեղծագործություններում առկա է ծպտված մատրիկալության հզոր շերտ: Քույր նորնաներ Ուրդը, Վերնանդին և Սկուլդը հելլենական մոյրաների նման հյուսում են ճակատագրի թելերը: Վանուհի Ֆրեյան և վալկիրիաները տնօրինում են մարտիկների` տղամարդկանց կյանքը, մահն ու անմահությունը: Ըստ հյուսիս-արևմտյան հնդեվրոպացիների ցեղամտածողության, ստացվում է, որ կինը ոչ միայն կյանք է պարգևում տղամարդուն, այլև կյանքի թելերի հյուսվածքով նախանշում է նրա կայացումը, պարտքն ու բախտը: Կինն է ուսուցանում տղամարդուն կյանքում հաղթելու իմաստնությունը և ըստ բարոյական հատկանիշների որոշում հավերժական սիրուն և անմահությանը նրա արժանի լինել-չլինելը: Եթե տղամարդն ուրանում է իր ասպետական կոչումը, առավել ևս արքայական տիտղոսն ու դավաճանում իր սիրելի էակին կամ կնոջը, ապա, անկախ իր ազգակացական կապից և սոցիալական դիրքից, նա զրկվում է կյանքից` կրկին կանանց կողմից ակտիվորեն դրսևորվող նախաձեռնության արդյունքում:

Ուշագրավ է նաև այն հանգամանքը, որ վերոնշված գերմանասկանդինավյան ստեղծագործությունների տղամարդ հերոսները ճակատագրին հնազանդ (որն ինչպես ասացինք կանխորոշվում է կանանց կողմից) դեպի մահ են գնում, ինչպես օրինակ հրահրիչ Գուդրունի որդիները, Զիգֆրիդը, Հռենոսը գետանցող Հագենը, սակայն կանայք` Գուդրունը, Բրունհիլդն ու Քրիմհիլդը փորձում են վերափոխել իրականությունը: Այս կանայք կրոնաքաղաքական տոտալիտարիզմի դեմ պայքարող հերոսուհիներ են:

Շատերին է զարմացնում միջնադարյան Գուդրունի ինչպես նաև Քրիմհիլդի դաժանությունը` արնակից կամ ամուսնական կապերով կապված ընտանիքի անդամներին ոչնչացնելու համար: Նույնիսկ քննարկում են, թե նրա մոտ ո՞ր կապերն են ուժեղ` առաջնային` ազգակցակա՞ն, թե՞ ամուսնական: Գուդրունի, Քրիմհիլդի համար կենսագոր ծունեության առաջնային սկզբունքներ են ոչ թե նեղ անձնականը, ընտանեկանը, այլ համամարդկային արդարության, աստվածային համակեցության պահպանման սկզբունք ները:

Բայց չգիտես ինչու` այդ մասնագետները չեն տեսնում հին աշխարհի Հերային և Աթենասին, որոնք ատելով Պարիսին` ընդամենը իրենց կանացի գեղեցկությունը կասկածի տակ դնելու համար ոչնչացրեցին ողջ Տրոյան: Ընդ որում, ոչ միայն զուտ մեղսագործ արքայատոհմը, այլ ողջ քաղաքը` իր մեծ ու փոքր անմեղ բնակիչներով հանդերձ: Գուդրունի և Քրիմհիլդի կերպարներն ու նրանց գործունեության շարժառիթներն ավելի լիարժեք հասկանալու համար պետք է այդ կերպարները դիտարկել ծագումնաբա նական ամբողջության մեջ:

Չմոռանանք, որ Տրոյա քաղաքի պարիսպները կառուցելու վարձը թագավորի կողմից չի վճարվում աստվածներ Պոսեյդոնին և Ապոլոնին, այնպես ինչպես Ասգարդի պարիսպները կառուցող Հրիմտուրսեն հսկան է խաբվում ու ձեռնունայն մնում: Տրոյա քաղաքին նախ պատուհասում են խաբված Պոսեյդոնն ու Ապոլոնը, հետո այն մասնակիորեն ավիրում է խաբված Հերկուլեսը` Փոքր Հայքից վերադառնալուց հետո: Զևսի որդին սպանում է ծովահրեշին` փրկելով Հեսիոնեին, սակայն տրոյացի թագավոր Լաոմեդոնտից չի ստանում խոստացված պարգևը: Այդ քաղաքը նախ ավերվում է խաբեության, ուխտադրժության, իսկ հետո նաև վերջնականապես` Մենելայոս թագավորի ընտանիքը քայքայելու պատճառով:

Քրիմհիլդի գործունեության տարածքային և ժամանակային առումով սահմաններն ավելի լայն են, քան թվում է առաջին հայացքից: Նա, որպես կին-հերոսուհի, վերջ է դնում այն արյունահեղությունների տրոյական շարքին, որ սկսվել էին դեռ անտիկ աշխարհում և որպես այդպիսին` մարմնավորում է հասարակական գիտակցության նոր մակարդակ կրող կնոջ կերպար:

Գերմանական էպոսի Քրիմհիլդը զուտ վրիժառու չէ, այլ նաև տրոյական անտիկ աշխարհից ժառանգած բարոյականության վերապրուկների դեմ պայքարող ասպետուհի: Էպիկական Քրիմհիլդն իր նկարագրով, անկասկած, ավելի բարձր է, քան էդդայական Գուդրունը, հելլենական աշխարհի կլիթեմնեստրաները, մեդեաներն ու մերձավորարևելյան Շամիրամը:

Քրիմհիլդի դիմազրահի ետևում թաքնված են միջնադարյան Եվրոպայի կնոջ սոցիալական դերի որոնումները, ցավը, պայքարը` իր տեղը գտնելու տվյալ ժամանակաշր ջանում, նահանջող հեթանոսության և հաստատվող քրիստոնեության պայքարով պայմանավորված սոցիալական փոխհարաբերություններում: Իր դեմքը ոչ թե քնքուշ քողով ծածկած, այլ զրահադիմակով փակած քրիմհիլդները դժբախտանում են, որովհետև նրանց շրջապատում ոսկու համար ապրող տղամարդիկ վերածվում են վիշապների, մանկասպանների` գանձերն ավելի կարևոր համարելով, քան հարազատ քրոջ, ազգականուհու կամ կնոջ երջանկությունն է:

Քրիմհիլդն իր նկարագրով մոտենում է համաշխարհային պանթեոնի այնպիսի աստվածուհու ինչպիսին հայոց Անահիտն է, որը Բաբելոնից քիչ հեռու հազարամյակներ շարունակ մարմնավորել է զգաստամտությունն և մայրությունը: Այն ճակատագրական օրը, երբ Քրիմհիլդի եղբայրը Զիգֆրիդին ուղարկում է հարազատ կնոջ ննջասենյակ. զգաստանալով հարսանեկան հարբեցնող մթնոլորտից, նա մարդկանց մեջ սկսում է փնտրել իր ամուսնուն:

Նրա համար հավասարապես անընդունելի է այն կնոջ բարոյականությունը (տվյալ դեպքում` դժբախտ Բրունհիլդի), ում մահճում մի գիշերվա ընթացքում տարբեր տղամարդիկ են հայտնվում: Այնպես, ինչպես և անընդունելի է այն տղամարդը, որը փորձում է միաժամանակ երկու կնոջ ամուսնական երջանկությունը ապահովել: Նման տղամարդը, հանձին Զիգֆրիդի, իր մեջքին պիտի կրեր իր խաչը: Այն, որ եթե տղամարդը նույնիսկ վիշապասպան է, ապա դա, ըստ հյուսիս-արևմտյան եվրոպացիների առողջ մտածելակերպի` նրան իրավունք չի տալիս դավաճանելու իր կնոջը: Որպես առողջ կնոջ` Քրիմհիլդին պետք է միայն իր ամուսինը, և հարսանքասրահի բազմահազարանոց ամբոխում նա չի սկսում փնտրել մեկ այլ տղամարդու: Հակասականություն կա նաև այս կնոջ վարքագծում. նա միամտաբար ամուսնու խոցելի տեղն է ի ցույց դնում, բայց և միաժամանակ դաժան վրեժ է լուծում բոլոր նրանցից, ովքեր մասնակից են եղել ամուսնու դավադիր սպանությանը: Քրիմհիլդին պետք է այնպիսի ամուսին, որն անդավաճան կլինի գոյապայքարում: Սա անկասկած խորհրդանշում է մոնոգամ ընտանեկան բարոյականության հաստատումը տվյալ հասարակության մեջ:

ԱՇՈՏ ՄԱՆՈՒԿՅԱՆ