Հայկյան տաճարի վերականգնման հույսով


 

«Բոլորը շտապում էին ուրախանալու» և «Երբ գտնում ես քեզ» պատմվածքները գրող, կինոսցենարիստ, քարանձավախույզ, Հայաստանում ռազմական ալպինիզմի հիմնադիր Վահան ՏԵՐ-ՂԱԶԱՐՅԱՆԻ գրական առաջին ստեղծագործություններն են, որ 1968 թ. տպագրվել են «Ավանգարդում»: Մայիսի 9-ին նրա հետ զրույցը սկսվեց Շուշիի ազատագրումից և ծավալվեց, որովհետև Շուշին մեր արծարծած թեմաների կիզակետն էր:

20 տարի առաջ մայիսի 9-ին, առավոտյան Երևանի փողոցներում մարդիկ շնորհավորում էին միմյանց Շուշիի ազատագրման առթիվ: Եվ այսօր, թերևս, դժվար է ասել`որն է ավելի ուրախություն պարգևել հայ ժողովրդին, Հայրենական մեծ պատերազմի ավա՞րտը, թե Շուշիի ազատագրումը: Ի՞նչ էր Շուշին մեզ համար և ի՞նչ է այսօր` Ձեր ընկալմամբ:

- Շուշիի ազատագրության պահն առաջնահերթ ցնծությամբ ենք դիմավորել` իմանալով, որ հայերը 800 տարի նման հաջողություն չէին ունեցել:

Զարմանալիորեն հայ ժողովուրդը կարծես լավ չգիտակցեց ու չգնահատեց կատարվածի ողջ էությունը:

Այդ 800 տարվա ստրկական բարոյականությունը պետականության և պետության կորստից հետո շատ ավելի ամրակայուն հիմքեր ուներ, քան ազգային-ազատագրական գաղափարը, որը փոքր տոկոսի ասպետական օրդենի մեջ էր ամփոփված:

Նրանք էլ գնահատեցին և իրականություն դարձրեցին այդ ազատագրումը: Ես այդ օրերին բնորոշ մի դրվագ եմ հիշում. մայիսի 11-ին գնում էի Բերդաձոր, Ավանիսի ազատագրման գործողությունն էր: Երևանում տաքսու վարորդին ոգևորված հարցրեցի` իմացա՞ր, Շուշին ազատագրեցինք: Շատ անտարբեր նայեց դեմքիս ու հարցրեց` «Ո՞ւր ենք գնում»: Ու ես հասկացա` ընդհանուր տրամադրությունն այդ է: Այսօր էլ Շավարշ Վարդանյանը, որ կինոյի գործունեության իմ 20 տարվա գործընկերս ու մարտական ընկերս է, հարցրեց, թե ինչո՞ւ չեմ գնում տոնակատարության: Ասացի`մի տեսակ դատարկություն է մեջս, կարծես ոչինչ էլ չի եղել: Իսկ դրա պատճառն առկա ընդհանուր տրամադրությունն է: Տարին մեկ նշում են Շուշիի ազատագրումը, բայց ոչ ոք հավուր պատշաճի չի ներկայացրել ու գնահատել, ոչ էլ պատմաբաններն են աշխատել: Փաստերի արձանագրումը, խրոնոլոգիայի ճշտումը պատմության ստեղծում և գնահատում չի:

Բայց այսօր Շուշիի ազատագրման մասին վավերագրական ֆիլմեր կան և ցուցադրվում են հեռուստատեսությամբ :

- Դրանք վատ ֆիլմեր են: Միակ կինոօպերատորը, որ մտել էր կռվի մեջ ու մտել էր Շուշի, Շավարշ Վարդանյանն է: Մի քանի ժամ հետո նրա ինքնաթիռն այրվեց, միակ վավերագրությունը` կինոժապավենի 12 կասետ, ոչնչացան: Շուշիից առաջ տեղի ունեցավ մի շատ կարևոր իրադարձություն, որը նույնպես առ այսօր չի լուսաբանվում: Խոսքը Քարինտակ գյուղի ճակատամարտի մասին է:

Այդ մասին այսօր խոսում են. ինչպե՞ս թե չի լուսաբանվում :

- Հա, կխոսեն: Բայց եթե Հայրենական պատերազմում Կուրսկի աղեղը բեկումնային էր և պանծացվեց, հասցվեց ինչ-որ գերադաս աստիճանի, իսկ մենք Քարինտակի մասին երբեմն հիշատակում ենք` կարծես ողորմություն տալու պես: Բայց այդ գյուղում լուծվեց ամբողջ խնդիրը: Այդ փոքրիկ գյուղն իր վրա վերցրեց թշնամու զինուժի ողջ կրակը: Այդ փոքրիկ գյուղի համար ճակատամարտը ես համեմատում եմ, օրինակ, Զեյթունի հերոսամարտի հետ` և´ նշանակությամբ, և´ թողած ազդեցությամբ: Հետո պատմության կեղծարարություն սկսվեց, չգիտեմ` ինչու: Ինչո՞ւ չեն խոսում այն օրերի մասին, որ Շուշիի հերոսամարտից անմիջապես հետո փախչում էինք: Ոչ ոչ չի լուսաբանում, թե հետո մենք ինչո՞ւ էինք փախչում, ինչո՞ւ Մարտակերտը դատարկեցինք:

Ձեր կարծիքով ի՞նչն էր դրա պատճառը:

- Այն ժամանակվա իշխանությունների քանդող, ներքին քայքայիչ քաղաքականությունը, մեզանում դրված դանդաղ գործողության ականները. զենք, սննդամթերք չտալը: Ինչ-որ տեղ, Հայաստանից շատ հեռու գծվում էին սահմաններն, ու մենք էլ ըստ այդմ կռվում էինք: 94թ. թուրքերը սարսափահար ու ամեն ինչ կորցրած` դիմեցին զինադադար կնքելու խնդրանքով, և մեր իշխանություններն անմիջապես, առանց նախապայմանների, հայտարարելով, թե տղերքը հոգնած են` համաձայնեցին: Մեկը հարցնող լինի` ո՞վ էր իրավունք տվել տղերքի անունից խոսել:

- Իսկ գուցե, իրոք, ժողովրդին պետք էր մի պահ շունչ քաշել:

- Ժողովուրդը չէր կռվում: Կռվում էին տղերքը, ժողովուրդն այստեղ տառապում էր նույն իշխանությունների ձեռքին: Մենք ճիշտ չենք ըմբռնում ազգային-ազատագրական պատերազմ հասկացողությունը, որը մի շարք աֆրիկյան պետությունների լիարժեք անկախություն տվեց, Հայաստանում չգործեց: Ազգային-ազատագրական պատերազմից հետո Արցախը կարող էր չեզոքություն հայտարարել` ըստ շվեյցարական 1805թ. կոնվենցիաների: Դա միանգամից ընդունվելու էր: Բայց ընտրվում էր ամենավատ տարբերակը: Դա իրականում դավ էր ու տգիտություն: Հաղթանակի պտուղները չքաղելն ու չամրապնդելը հանգեցնում է հաջորդ սխալների: Այսօր Ադրբեջանն ու Թուրքիան մեր նկատմամբ խոսում են շատ բարձր դիրքերից: Իսկ մեզ մոտ սկզբում հիշատակածս ստրկական բարոյականության հետևանքը 1,5 մլն արտագաղթն է:

Այնուամենայնիվ, այդ տարիներին ինչ-որ արժեքային համակարգ կար, որը չէր փլուզվել վերջնականապես: Եվ թերևս դրանով առաջնորդվելով էին մարդիկ գնում ազատագրական պայքարի: Բայց հետո ի՞նչ եղավ, որ այդ համակարգը փլուզվեց: Ի՞նչ կատարվեց մեր ժողովրդի հետ:

- Այս անգամ հայի ֆենոմենը լավ ուսումնասիրած տրանսնացիոնալ ինստիտուտները որոշեցին ներսից, հենց մեր ձեռքերով հոգեբանական ջարդ կազմակերպել: Դա լավ աշխատեց, հոգեբանորեն կոտրված ժողովուրդ ենք դարձել: Բայց դրա հետ մեկտեղ` հրաշալի երիտասարդություն ունենք: Այսօր հարվածներն ուղղված են այդ երիտասարդությանը: Խնդիրն այն է, որ Հայաստանը շատ կարևոր դիրք է գրավում: Բոլորը հասկանում են` առանց Հայաստանին, հայկական լեռնաշխարհին տիրելու հնարավոր չի Մերձավոր Արևելքն ու Միջին Արևելքը հսկել: Դեռ Հայկ ու Բելի ժամանակներից սա հասկացել են: Փաստացի` Հայաստանը գտնվում է երկրագնդի կենտրոնում, խաչմերուկում: Եվ այսօր դրված է հարցը, թե ո՞վ պետք է լինի այդ խաչմերուկի տերը: Ու մեզ չեն թողնելու նորմալ ապրել, մինչև մենք մեր ազգային պետությունը չստեղծենք: Այս պահին հարվածում են մեր ազգային արժեքներին: 1882 թ. սկսվել ու առ այսօր չի դադարում Հայոց ցեղասպանությունը: Դրա ամենավառ «խորհրդանիշը» կացնահարումն էր Հունգարիայում: Պարզ ասվում է, բայց մենք դա չենք հասկանում:

Քիչ առաջ ասացիք` հրաշալի երիտասարդություն ունենք: Նրանք պատերազմի տարիներին ծնված սերունդն են:

- Այո: Նրանք հոգու մեջ կրում են անկախ Հայաստանի գաղափարը: Իսկ մենք կիսաստրուկներ ենք, երբեմն նույնիսկ կարոտախտ ենք ունենում խորհրդային ժամանակների` կեղծ ապահով, ստրկական վիճակի նկատմամբ: Սրանք այդպիսին չեն: Այս ջահելների մեջ արյան կանչով զարթնել է ցեղակրոն գաղափարախոսությունը: Եվ ինձ թվում է` այս գործընթացն արդեն հնարավոր չի կասեցնել. սրանք` այս ջահելները, Հայկյան տաճարը կկառուցեն: Իսկ մեր այս վիճակից ելքը Հայկյան տաճարի վերականգնումն է: Էս ջահելների մեջ նստած է քարայրից Մհերի դուրս գալու գաղափարը: Սրանք շատ իրական արժեքներ են:

Արթուր ԴՈԽՈԼՅԱՆ