Հայաստանի ամենալուրջ խնդիրը

Բնությունը անդառնալիորեն ավերող անվերահսկելի հանքարդյունաբերություն, չորացող գետեր, աղակալող Արարատյան հարթավայր, վտանգված Սևան...… Այսօր հրատապ լուծում պահանջող բնապահպանական խնդիրները կարելի է երկար թվարկել: Դրանք ծնող պատճառների, դրանց վերացման ուղիների մասին է զրույցը «Հանուն կայուն մարդկային զարգացման» ասոցիացիայի նախագահ, աշխարհագրական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Կարինե ԴԱՆԻԵԼՅԱՆԻ հետ:

ԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ տարիներին բողոքում էինք, որ բնապահպանական խնդիրներին ուշադրություն չեն դարձնում, իսկ անկախության տարիները ցույց տվեցին, որ մենք ուղղակի բարբարոսաբար ենք վերաբերվում մեր բնությանը, հատկապես ընդերքին, հատկապես ջրային ռեսուրսներին: Իհարկե, դրա պատճառն այն է, որ տնտեսությունը քայքայվեց, և մենք դարձանք հումքային կցորդ:

- Իսկ դա անխուսափելի՞ էր, թե՞ մեզ ստիպեցին :

- Ավելի շուտ` ստիպեցին. դա միջազգային ֆինանսական կառույցների ջանքերի արդյունքն էր, իսկ մեզանում էլ գտնվեցին մարդիկ, ովքեր աջակցեցին նրանց: Արդյունքում տեղական մի խումբ օլիգարխներ և միջազգային կառույցներ կեղեքում են Հայաստանի բնաշխարհը: Մի քանի ոլորտում ստեղծվել է տնտեսական այնպիսի համակարգ, որ մարդիկ կարողանան միանգամից հարստանալ` անտեսելով բնապահպանական խնդիրները, սեյսմիկ վտանգները և այլն:

- Բայց այդ ճանապարհով հարստացողները արդյո՞ք ունակ չեն մտածել, թե ինչպես են իրենց երեխաներն այստեղ ապրելու:

- Այդ հարստացող մարդիկ դրսի բանկերում համապատասխան գումարներ կունենան, և կարծում եմ` նրանց երեխաները հետո այստեղ չեն ապրի: Սա առաջին հերթին բարոյականության և հայրենասիրության խնդիր է: Նշածս տնտեսական համակարգն ակնառու է հատկապես ընդերքի օգտագործման, փոքր ՀԷԿ-երի և քաղաքաշինության ոլորտներում: Դրա հետևանքով է Երևանում քաղաքաշինությունն այս վիճակում. պատմամշակութային արժեքների ավիրում, բնապահպանական, սեյսմիկ ռիսկերի բարձրացում և այլն: Ընդերքն օգտագործելիս ոչ մի սահմանափակում հաշվի չի առնվում, չենք նայում անտառ ու բնակավայր. Թեղուտի օրինակը, Հրազդանի գլխին ենք ձոր բացում, Քաջարանի կողքին ենք բացում… Հաշվի չենք առնում, թե հետո ինչ կլինի այդ բացված պոչամբարի հետ: Ասում են` պատասխանատուն ընդերք օգտագործողն է: Բայց գործնականում Հայաստանում այնքան հեռու է այդ պատասխանատվությունը:

- Թափոնների համար սահմանված հարկը կարծեմ զրո դրամ է, չէ՞:

- Այո: Մենք շատ պայքարեցինք որպեսզի նույնիսկ Սևանի ջրհավաք ավազանում հանքավայրեր չլինեն: Կան իհարկե և շահագործվում են: Գոնե կարողացանք հասնել այն բանին, որ հանքանյութի վերամշակումը տեղում չլինի: Օրինակ. ինչպե՞ս կարելի է հանք բացելու հարցում հաշվի չառնել Ջերմուկ քաղաքի բնակչության կարծիքը, որ նա չլինի շահառուների շարքում` այն դեպքում, երբ դա ազդեցության գոտի է:

- Ասվում է, որ հանքի շահագործումը կնպաստի աշխատատեղերի բացմանը:

- Ընդերքի օգտագործման դեպքում աշխատատեղերի հարցի լուծումը կարճաժամկետ հատվածում է: Բայց հետո, երբ հանքավայրը սպառվի, շատ վատ իրավիճակ է ստեղծվում շրջակա միջավայրում` ծանր մետաղներով աղտոտում: Բացի այդ, սեյսմիկ ակտիվ մեր գոտում անընդհատ պայթեցումները կհանգեցնեն ընդերքում ակտիվ ուժերի հավասարակշռության խախտման: Մենք այսօր զարմանում ենք, թե ինչու են այդքան փլուզումներ, սողանքներ առաջանում: Այդ ամենը մեր գործունեության հետևանք է, մենք մեր ձեռքով ենք անում: Իմ խորին համոզմամբ` համամոլորակային խնդիր է. մոլորակը հիմա փորձում է ազատվել մարդկությունից` որպես խանգարող տեսակ, որը խաթարում է ողջ էկոհամակարգի բնականոն գործունեությունը: Բայց մենք մեզ մոտ ավելի ենք վատացնում վիճակն` այդ հանքերով, պայթեցումներով:

- Ստացվում է, որ մի քանի օլիգարխ հանուն իրենց գրպանի կարող են հանրապետության հերն անիծե՞լ, ներողություն արտահայտությանս համար: Եվ նրանց ձեռքը բռնող չկա՞:

- Վերջերս մի գիտաժողովում զեկուցող միջազգային փորձագետը նշեց, որ մոլորակի բնակչության 1 տոկոսի ձեռքում կենտրոնացած է համամոլորակային ողջ կապիտալի կեսը: Հետո պարզվեց, որ մեր հանրապետության ողջ կապիտալը բնակչության 0,1 տոկոսի ձեռքում է: Բայց մի հարցում մեր բախտը բերել է: Մենք բարձրադիր ենք, և մեզ մոտ են ձևավորվում գետերն ու լճերը:

- Բայց այսօր արդեն էներգետիկ խնդիր ունենք:

- Այո: Խնդիրն այն է, թե ինչպես ենք օգտագործում մեր ջրային ռեսուրսները: Արարատյան արտեզյան ավազանի այսպիսի բարբարոսաբար օգտագործումը խոսում է այն մասին, որ պատահական չէ, որ տիեզերքը մեզ պետականություն երկար ժամանակ չէր տալիս: Պարզվում է` երբ մենք ինքնիշխան ենք դառնում, սկսում ենք հոշոտել մեր ունեցած մի կտոր հողը: Դարերով օգտագործել ենք Արարատյան դաշտը և ընդամենը 10 տարվա ընթացքում չոչնչացրեցինք: Սա Հայաստանի ամենալուրջ խնդիրն է այսօր: Ստորգետնյա և վերգետնյա ջրային ռեսուրսները միմյանց հետ կապված են: Երբ Սևանի մակարդակը իջնում էր, ամբողջ տարածքում աղբյուրները սկսեցին չորանալ, և ոչ միայն Սևանի շրջակայքում: Սևանի մակարդակի բարձրացման հետ աղբյուրները սկսեցին վերականգնվել: Այսինքն, ողջը միմյանց կապված համակարգ է: Եթե Սևանը իջեցնենք` Արարատյան դաշտը ինչ-որ կերպ պահելու համար, կնշանակի դարձյալ հարվածում ենք և´ Արարատյան դաշտին, և´ Հայաստանի ողջ տարածքին:

- Բայց եթե դա չանենք, սոված կմնանք:

- Կարծում եմ` սոված չենք մնա: Իրոք, հարկավոր է շատ շտապ ձկնաբուծարանների խնդիրը լուծել: Այդ ջուրը պետք է մաքրել և օգտագործել ոռոգման համար: Եվրոպական երկրներում մինչև 95 տոկոս նույն ջուրն է պտտվում: Չնայած` բնապահպանական հսկայական գործունեություն է իրականացվում աշխարհում, բայց մոլորակի վրա տեղի ունեցող փոփոխություններն առաջանցիկ են, մենք չենք հասնում դրանց հետևից: Այսօր մենք շատ լավ ծրագրեր կազմում ենք, օրենքներ ենք գրում, բայց նաև սողանցքներ ենք թողնում, որպեսզի հետո դրանք այլ կերպ օգտագործողներ լինեն:

- Ասում են` այն երկրներում, որտեղ չի ստացվում գունավոր հեղափոխություններ անել, սկսվում է բնապահպանական շարժումը: Նկատենք, որ 88-ին էլ ամեն ինչ բնապահպանական շարժումով սկսվեց:

- Իրոք: Այսօր էլ բնապահպանական շարժում կա. երիտասարդները շատ ակտիվ են, մենք ակտիվ ենք ավելի ակադեմիական ոճով, իրենք` ավելի ակտիվ են ցույցերի, հանրահավաքների տեսքով: Երիտասարդները կայացրել են «Բնապահպանական ճակատը»: Ես իրոք, շատ եմ հպարտանում մեր երիտասարդներով: Բայց նաև գտնում եմ, որ բոլոր դեպքերում իշխանության հետ շփվելու, աշխատելու խողովակը պետք է օգտագործել: Այնու-ամենայնիվ, ինչ-որ բաներ հաջողվում է այդ միջոցով լուծել: Թռչկանի ջրվեժի օրինակը, Խոսրովի արգելոցի հետ կապված հարցը հաջողվեց լուծել: Ինձ համար ընդունելի է, որ երիտասարդները պետք է դուրս գան պլակատներով, ցույցերով ու պահանջեն: Բայց երբ հնարավորություն կա վարչապետի, նախագահի հետ հանդիպել, ԱԺ-ում զեկուցել, ինձ թվում է` դա էլ է հարկավոր օգտագործել: