ՈՒՄ ՈԻՍԵՐԻՆ Է ՀԱՐԱՏԵՎՈՒԹՅԱՆ ԲԵՌԸ
Արմինան, Արտակը և Կարենը… յուրօրինակ ամուր ընկերություն. հոգով սրտով նվիրված ընկերներ էին` նույն երազանքով ու ձգտումներով: Մինչ բժշկական ինստիտուտ ընդունվելն Արտակն ընկերներից մի փոքր ավելի ճանապարհ էր անցել` հարազատ Կալինինոյի (այժմ` Տաշիր) շրջանում աշխատել էր որպես չորրորդ կարգի փականագործ, ապա դիմել բժշկականի նախապատրաստական կուրս, հետո ընդունվել բուժֆակ: Արտաքին համեստության ներքո թաքնված էր անհանգիստ, որոնող էություն: Արտակ Խաչատրյանը միշտ այնտեղ էր, որտեղ ինչ-որ առանձնահատուկ բան էր կատարվում, կյանքը տրոփում էր, շարժվում, հոսում: Բուժական փորձաշրջանն անցկացրեց շինջոկատներում, հիվանդանոցներում, միաժամանակ աշխատում էր Միքայելյանի անվան վիրաբուժության ինստիտուտի միկրովիրաբուժության բաժանմունքում որպես բուժակ: Երբ ավարտեցին, ինտերնատուրա անցնելուց հետո Արտակը մեկնեց Կալինինո` որպես շտապօգնության կայանի վարիչ:
Տաղանդավոր էր, փայլուն գիտելիքների տեր, նրան մեծ ապագա էին կանխատեսում: Հոգին, սակայն, անհանգիստ էր, մտքով շարունակ այնտեղ էր` մեր ցավի ու հույսի կիզակետ Արցախում. շարունակ աչքի առջև պատկերվում էր իր օջախի շեմին վիրավոր ընկած արցախցին, որին օգնություն էր պետք:
Բժշկի´ օգնություն: Տանջալի մտքերը հանդարտվեցին, երբ 1991թ. հոկտեմբերին հայտնվեց Շահումյանում: Ստանձնեց Վերին Շեն գյուղի գլխավոր բժշկի պարտականությունները, օգնում էր բնակչությանը, պաշտպանական ջոկատի մարտիկներին: Հիվանդանոցի հալումաշ եղած «Նիվա»-յով, որը մի կերպ հարմարեցրել էր վիրավորներ տեղափոխելու համար, ճանապարհին 7 երեխայի կյանք փրկեց` ինքն էլ հազիվ փրկվելով մահից: Խարխուլ այդ «Նիվա»-ն դադարել էր անլեզու առարկա լինել, հավատարիմ ընկեր էր, քանի˜-քանի˜ վիրավորների փրկեցին մահվան ճիրաններից:
...1992թ. հունիս. թուրք ու ռուս գրոհում էին: Շահումյանի հայաթափման խնդիրն էր դրված: Ուժերն անհավասար էին, ու շահումյանցիները հարկադրված էին նահանջել: Տարհանվեց նաև Վերին Շենի հիվանդանոցը: Արտակը վերջիններից մեկը հեռացավ գյուղից: Շահումյանի անկումը շատ ծանր տարավ, երկար ժամանակ ուշքի չէր գալիս, ինչից էլ խոսեր` վերջում Վերին Շեն ու Շահումյան էր ասում:
Նրա կյանքը միայն իրենը չէր. միշտ այնտեղ էր, ուր օգնության կարիք կար: 1993թ. հունվարի կեսերին անդամագրվեց «Սպիտակ» փրկարարական ջոկատին, ու հաջորդ օրը հայտնեցին Վլադիկավկազի ձյունափլուզման լուրը: Ընդամենը մեկ ամիս էր, որ ամուսնացել էր: Չնայած նորեկ լինելուն, ջոկատի հետ մեկնեց Վլադիկավկազի մերձակայքը` դեպքի վայրում բուժօգնություն ցուցաբերելու ձնահյուսքի տակ մնացած հայ վարորդներին: Վերադարձավ մեկ ամսից և, հոգնությունը դեռ չթոթափած, օգնության կանչով մեկնեց Շահումյան:
- Իր մեկնելիս միշտ հանգիստ էի, հավատացած, որ ոչ մի վատ բան նրան չի պատահի,- ասում է Արմինան,- այդ անգամ տագնապած էի, անհանգիստ: Չկարողացա ասել` մի´ գնա: Ասացի. «Չեմ ուզում, որ այնտեղ հասնես «ոչ»-ս զանց անելով, ավելի լավ է` միասին գնանք: Ճիշտը միասին լինելն է»: Այդպես էլ եղավ: Ուղղաթիռով Շահումյան թռանք միասին: Երբ տեղ հասանք, իր ձեռքով ձևափոխեց, ավելի հարմարավետ դարձրեց վրանը: Վախենալով, որ կմրսեմ, վառարանը չափից ավելի փայտ լցրեց, ու այդ ջանալու հետևանքով հրդեհ բռնկվեց, մի կերպ հանգցրինք, տանջվում էր, որ ձեռքս այրվածք ստացավ: Առհասարակ վրանում անհրաժեշտ դեղորայքը, սարքերն այնպես էին դասավորված, որ ամեն պահի պատրաստ լինենք: Իր մասին պատմել չէր սիրում, իր մասին ուրիշներից էի իմանում: Տղաները պատմում էին, որ Թոդանի կռիվների ժամանակ իր բուժկետը ճակատագծից մի քանի մետր էր միայն այս կողմ: Բրեզենտե բաճկոնակ ուներ` բազմաթիվ գրպաններով, որ ինքն էր նախագծել ու կարել տվել Կալինինոյում: Դեղերով ծանրաբեռ այդ բաճկոնն անբաժան էր նրանից: Առհասարակ իրեն չվերաբերող բան չկար: Նոր տարուն մեծ ջանքեր գործադրեց, բայց կարողացավ շահումյանցի երեխաների համար նվերներ հայթայթել: Երեխայի պես ուրախացել էր: Ինչպե˜ս էր երազում մի «դվիժոկ» ձեռք բերել, որպեսզի գյուղի հիվանդանոցը, մարդիկ լույս ունենան:
Մարտի 11-ին ես ստիպված էի վերադառնալ. պետք էր անհրաժեշտ դեղորայք հայթայթել` Շահումյան հասցնելու: Դեղորայքն արդեն ձեռք էր բերված, ու պատրաստվում էի մեկնել, արդեն պատկերացնում էի Արտակի ուրախությունը, բայց...,- Արմինայի ձայնը բեկվում է,- իմ գնալուց շուտ ինքը «եկավ»:
Արտակը և Արմինան... գեղեցիկ ու կիսատ սիրավեպ, բեկված զգացմունքների բարձրակետում. նոր-նոր միայն, 1992-ի տարեվերջին էին իրենց 11 տարվա լուսավոր ու ջերմ ընկերությունը հաստատել ամուսնության դաշինքով և ապագայի ի˜նչ երազանքներ էին մտմտում, երազանքներ, որոնց ճամփան նախ Արցախով էր անցնում: Արմինայի ամեն բառում Արտակի կիսատ ճանապարհը շարունակելու բաղձանքը կար:
Գիտե՞ք, թե որքան է կարևոր բժշկի ներկայությունն այնտեղ: Երբ մարտի գնացողը գիտի, որ կողքին բժիշկ կա, իրեն ապահով է զգում, և դա ուժ է տալիս: Դրա համար էր Արտակը կռվի դաշտում, ու Արտակի տեղը թափուր չպետք է մնա: Շահումյանն Արտակի ոգու տունն էր, և Արմինան որոշում է գնալ դեպի տունն այդ վտանգված` վերքեր ամոքելու և կյանքեր փրկելու...
Արմինային առաջին անգամ հանդիպել էի 1993-ին և դժվար էր հրաժեշտը. ուզում էի ասել այդ պահին բնորոշ միակ անփոխարինելի բառն ու... չէի գտնում: Այդ նա էր` իդեալ-հայուհին, որին երգել-գովերգել են պոետները, նա, ով արիության ու հավատի հրով կարող է հրդեհել այրական բյուր սրտեր, նա, ում համար հայրենիքի սերը նախևառաջ զոհողություն է: Իսկ մենք օրավուր մեր հոգիները խեղդող կենցաղային հոգսերի օղակում կարծես դադարել ենք նկատել մարդկանց, որոնց շնորհիվ դեռ կանգուն է մեր հավատը: Ինչի՞ց է, որ կյանքը մեկին հերոս է դարձնում, մյուսին` չնչին առևտրական: Գուցե վճռորոշը ծնող էակի տեսակն է, նրա սերը, հավատը, որ կաթի հետ անցնում են զավակին: Կալինինոյում ապրող Խաչատրյանները (Արտակի մայրը բժշկուհի է, հայրը` հաշվապահ) զավակների հոգում սերմանել են սեր դեպի գիտությունն ու իմաստությունը: Գիրքը պաշտամունք է եղել այդ ընտանիքում, այստե´ղ է արմատը հայրենասիրության, որն Արտակին տանում էր դեպի Վերին Շեն ու Ղարաչինար: Եվ պատահական չէ, որ Վերին Շենի հիվանդանոցը թողնելիս նա ամենից շատ ցավ ու ափսոսանք է զգացել, որ գրքերը մնալու էին թշնամուն: Գրքերը թանկ էին իր համար, բայց խարխուլ «Նիվա»-ն նախ երեխաներին պիտի փրկեր, ու գրքերը գերի մնացին:
Հ.Գ. 2010թ. հունվարին զանգահարեցի Արտակի ծնողներին` Արփիկ Սահակյանին, Վլադիմիր Խաչատրյանին, գրքում զետեղելու համար խնդրեցի Արտակի լուսանկարը: Այն, որ Երևանում մեկը հիշել է իրենց զոհված որդուն, ալեկոծեց նրանց սրտերը: Տիկին Արփիկն արցունքախառն ձայնով հարցրեց. «Ինչո՞ւ են մոռացել մեր զավակներին, ոչ միայն Արտակին, այլև` տաշիրցի 36զոհված տղաներին: Ուրիշ տեղերում փողոցներ, դպրոցներ են կոչում զոհվածների անուններով, հետմահու պարգևների արժանացնում, իսկ մեր Տաշիրում լռություն է: Վերջերս մի պաշտոնյա շպրտեց երեսիս.
- Ես չեմ քո տղային կռիվ ուղարկել:
Այս հոգեբանությա՞մբ ենք սերունդ դաստիարակելու:
Լուսանկարների հետ տիկին Արփիկն ուղարկել էր որդու մասին գրած իր ինքնաբուխ գրվածքները:
***
Կրասնոդարի երկրամասի Արմավիր քաղաքում բնակվող Նարգիզ Գուրգենի Շախյանը մի նամակ էր ուղարկել «Մռավի ղողանջներ» թերթի խմբագրություն, բայց այն ուշացած էր.
- Շրջանի ամենածանր օրերին մեզ հետ մեր դաժան ճակատագիրն էր կիսում բոլորիս շա´տ սիրելի դարձած բժիշկ Արտակը ¥թող ների, ազգանունը մոռացել եմ¤: Իր երիտասարդ տարիքին անհամապատասխան զուսպ, գիտակ ու բարի խորհրդատու էր: Իննամյա տղայիս` Մինասի գլխին ուռուցք էր առաջացել, վերք դարձել, բայց չէր ուզում, որ բժշկի տանենք: Բժիշկ Արտակըհանգստացրեց, համոզեց երեխային: Հետո էլ վիրահատեց և մոտ մեկ ամիս անձամբ էր վիրակապում վերքը, մտերմիկ զրուցում: Նրանք այնպես էին մտերմացել, որ փոքրիկ Մինասս ամեն տեղ ասում էր. «Բժիշկ Արտակն իմ ընկերն է»: Իսկ երբ տեսնում էր բժշկին ֆիդայական հագուստով, հիանում էր, ասում. «Մա´մ« որ մեծանամ« ես էլ եմ Արտակի պես լինելու»: Տուն վերադառնալուց հետո քրոջն ու եղբորը ժամերով պատմում էր, թե բժշկի հետ ինչ են խոսել, ինչպես են խաղացել: Բացի այդ, ինչ լավ բան կար, ուզում էր տալ Արտակին: Մի անգամ իր փոքրիկ խաղալիք տանկը« որը շատ էր սիրում, վերցրեց, ասաց. «Տանելու եմ` տամ բժշկին»: Մենք ծիծաղեցինք« իսկ երեխան համառեց. «Էս տանկը տալու եմ Արտակին»: Այդ տանկի վրա մանր տառերով գրեցինք. «Հաղթանակի թալիսման» , ասացինք. «Դե« որ շատ ես ուզում, տա´ր, տուր իրեն»:
Մինասը արտասանում էր և դու, Արտա´կ, հուզվեցիր, աչքերդ լցվեցին: Վերցրիր տանկը և երդվելու պես ասացիր. «Անպայմա´ն կհաղթենք, մեզ մի տանկ էլ ավելացավ»: Ասացիր և ամուր սեղմեցիր երեխայիս ձեռքը: Մինչև հիմա, երբ որևէ տեղ ձեռքսեղմում եմ տեսնում, տասը տարի առաջվա այդ պահն եմ հիշում. դու` բոյ-բուսաթով, վճռական ու անվեհեր, իմ երեխան` գունատ ու նիհար, գլուխը վիրակապված... Հիմա, փառք Աստծո, տղաս էլ քեզ պես բոյով ու բուսաթով է, քո բնավորությամբ, որ այնպես տպավորված է նրա հոգում: Աստված նրան էլ է քո հմայքով օժտել:
Շնորհակալությո´ւն, թանկագին Արտա´կ, որդուս բուժելու և վսեմի օրինակ ծառայելու համար: Միշտ հիշում ենք քեզ: Քո անունը կրկնակի թանկ Է մեզ համար, որովհետև եղբայրս էլ այդ անունն էր կրում. ավտովթարից զոհվեց 1990թ©: Համոզված ենք, որ կարձագանքես այս նամակին: Համոզված ենք, որ այն թալիսման-տանկի հետ նորանոր հաղթանակների ես հասնում կյանքում: Կուզենայինք իմանալ քո հասցեն»:
Խմբ. կողմից. Հարգելի´ Նարգիզ և Մինաս, այս նամակը կրկին տակնուվրա արեց մեր հոգին: Կարելի է անվերջ ու անվերջ պատասխան գրել, բայց...: Խորին ցավով, մեկ հատիկ սուրբ բառով գրում ենք բժիշկ Արտակի հասցեն` «Եռաբլուր» ...: Շահումյանի շրջանի անկումից հետո Արտակ Վլադիմիրի Խաչատրյանը մտավ պարտիզանական ջոկատ, անձնուրաց կերպով կռվեց որպես ազատամարտիկ, անմնացորդ ծառայեց որպես բժիշկ և... 1993թ© ապրիլի 17-ին զոհվեց հանուն հայոց հողի ազատագրման: Պատմական Արցախի այն տարածքները, որտեղ վարչական նոր սահմաններով նոր Շահումյան շրջան է կառուցվում, ազատագրվել են Արտակի և նրա ընկերների արյան գնով: Եվ վերածնվող հայոց հողի հետ հավիտյան կապրի նրանց անունը: